از مبارزات منظم تا جنگهای نامنظم

چمران مبارزی فراتر از مرزهای ایران بود. او بر هر آنجایی تعلق داشت که ظلم بود و استضعاف بود. همانقدر که درباره مبارزات او در لبنان و دهلران زیاد گفته شده از مبارزات او با حکومت پهلوی کمتر سخنی به میان آمده است. از این رو در این نوشتار به این مهم می‌پردازیم.

شهید مصطفى چمران مقارن حکومت پهلوی اول اسفندماه سال 1311 شمسی، در یکی از محله های قدیمی شهر تهران (سرپولک) در یک خانواده مذهبی و نسبتاً مرفه متولد شد.1 از همان دوران کودکی، مصطفی چمران دارای روحیه متفاوت با سایر همسن و سالانش بود. مصطفی دوران تحصیلات مقدماتی را در مدرسه انتصاریه نزدیک محله پامنار تهران سپری نمود و تحصیلات متوسطه را در دبیرستان دارالفنون و سپس دبیرستان البرز گذراند. از آنجایی که مصطفی در طول دوران تحصیل خود همواره شاگرد ممتاز بود؛ در سال 1332 و بعد از کودتای 28 مرداد جهت تکمیل تحصیلات عالیه خود، توانست در رشته مهندسی برق به دانشکده فنی دانشگاه تهران راه پیدا نماید. دوران تحصیل دانشگاهی چمران مصادف با اوجگیری تنشهای سیاسی و اجتماعی ایران معاصر و مبارزه جبهه ملی در قالب نهضت ملی شدن صنعت نفت به رهبری دکتر مصدق بود. در این سالها مصطفی چمران که در سن 15 سالگی قرار داشت، با ارتباطاتی که با آیت الله طالقانی در مسجد هدایت و کلاسهای تفسیر قرآن ایشان پیدا نمود، فعالیتهای سیاسی خود را در جبهه ملی گسترش داد و در تولید و توزیع مجله «راه مصدق»، ارگان نهضت مقاومت ملی فعالیت نمود و همزمان در سایر جنبشهای دانشجویی مخالف رژیم پهلوی فعالیت کرد.2 البته به اعتقاد شهید چمران، پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری حضرت امام خمینی(ره)، باعث ادامه حیات و زنده شدن نهضت ملی شدن صنعت نفت و نهضت مقاومت ملی شد؛ به عبارتی پیروزی انقلاب سبب شد که «نهضت مصدق زنده شود، فداکاریها و تاریخ آن روزگار و شهدای 16 آذر دوباره زنده شوند و اگر این پیروزی نبود تمام خاطرات زمان مصدق و مبارزات آن روزگار محو می‌شد...»3

شهید چمران در توصیف فضای سیاسی حاکم بر دانشگاهها در زندگینامه خود، به انزوای جریانهای مذهبی و اسلامی اشاره می‌کند و معتقد است که «حزب توده و جریانهای وابسته به آن، با تاکید بر جدایی بین دین و سیاست با هرگونه تفکر مذهبی و اسلامی در دانشگاه مقابله می‌کردند و با تحقیر و تمسخر دانشجویان و جریانهای مذهبی، فضای ضددینی را در دانشگاهها و محافل علمی تعمیق بخشیده بودند.»4 در این فضا بود که شهید چمران بدون ترس و واهمه از تبلیغات منفی و هوچی‌گریهای توده‌ایها، با فعالیت در قالب انجمن اسلامى دانشجویان، نهایت تلاش و کوشش خود را به شکستن این فضای ضد دینی و ضد اسلامی در دانشگاه به کار بست. مصطفی چمران در تمامی تظاهرات دانشجویی نیمه دوم سال 1332 مشارکت فعال داشت و از نزدیک شهادت سه تن از دانشجویان در 16 آذر 1332 را درک نموده بود. چمران با وجود مشکلات و حضور فعال در عرصه هاى پر تنش سیاسى - اجتماعى آن دوران، در سال 1338 جهت ادامه تحصیلات تکمیلی خود عازم آمریکا شد و در دانشگاه ایالت تگزاس، فوق لیسانس خود را در رشته مهندسى برق با درجه عالی اخذ نمود. مصطفی چمران دوره دکتری خود را در دانشگاه برکلی در رشته الکترونیک و فیزیک پلاسما با درجه عالى در سال 1341 به پایان رساند. به دلیل مقام و رتبه ممتاز علمی مصطفی چمران، وی از موسسات پژوهشی و علمی امریکا پیشنهادات کاری زیادی داشت، اما به دلیل اینکه بتواند فعالیت سیاسی خود را در قالب جنبشهای دانشجویی ادامه دهد، به نیوجرسی رفت و در موسسه «بل» استخدام شد.

حضور در امریکا و اوجگیری فعالیتهای سیاسی علیه رژیم پهلوی
بدون شک یکی از مهمترین سالهای زندگى سیاسى- اجتماعى شهید چمران، نقش برجسته وی درشکلگیرى تشکلهاى دانشجویى ضد رژیم، به خصوص انجمن اسلامى دانشجویان، در آمریکا بود. در فاصله سالهاى 1338 تا 1340 به علت استبداد سیاسی و خفقان حاکم بر ایران، فعالیت سیاسى چندانى نیز در خارج از کشور صورت نگرفته بود؛ اما از بین جریانهای مارکسیستی و ملیون مخالف شاه، نیروهای مذهبی – که تعدادشان بسیار کم بود- از سالها پیش، در قالب انجمن اسلامى دانشجویان و یا نهضت مقاومت ملى در ایران فعالیت داشتند و لذا در اطراف شهید چمران و چند تن دیگر گرد آمده بودند. در سال 1340 اولین حرکت مهم سیاسى چمران و دوستانش، رهبری و هدایت سازمان دانشجویان ایرانى در آمریکا بود. چمران همچنین یکى از موسسان فدراسیونهاى دانشجویى ایرانى در آمریکا نیز بود.

بعدها چمران به دلیل جناجبندهای شدید در درون سازمان دانشجویان ایرانی و رقابت بین ملیون و مارکسیستها، تمام تلاش خود را بر تقویت انجمن اسلامى دانشجویان مقیم امریکا متمرکز ساخت. به موازات فعالیت انجمن اسلامى دانشجویان، چمران تاکید زیادی بر حضور در دیگر مجامع سیاسى و ملى ضد رژیم نیز داشت و از آن جمله، مى توان به حضور وى در جبهه ملى سوم، انتشار ماهنامه اندیشه جبهه و بولتن خبرى جبهه ملى امریکا که به همت او و دوستانش چاپ و منتشر مى شد اشاره کرد. سخنرانیهاى او در جمع دانشجویان و محافل جبهه ملى، انجمن اسلامى و... و همچینن انتشار مقالاتى با نام مستعار یا اصلى مثل «انقلاب»، «حکومت على» و «مانیفست دموکراسى» نیز در راستای همین فعالیتهای سیاسی وی محسوب می‌شود.5 اولین سند ساواک درخصوص گزارش فعالیت سیاسی مصطفی چمران نیز، مربوط به تظاهرات‏ عده‏ای از دانشجویان ایرانی و از جمله دکتر چمران‏ در آمریکا می‌شود. این تظاهرات به مناسبت‏ بزرگداشت قیام 30 تیرماه سال 1331 برپا شده‏ بود. تاریخ این گزارش 17/10/1340 ذکر شده‏ است.

چمران به دلیل جناجبندیهای شدید در درون سازمان دانشجویان ایرانی و رقابت بین ملیون و مارکسیستها، تمام تلاش خود را بر تقویت انجمن اسلامى دانشجویان مقیم امریکا متمرکز ساخت.
مصطفی چمران در سال 1341 به اتفاق دکتر علی شریعتی، ابراهیم یزدی، پرویز امین و چند تن دیگر، شورای خارج از کشور نهضت آزادی را تاسیس نمود.6 چمران در این سالها، اعتراضات و مطالبات دانشجویی علیه رژیم پهلوی را طراحی و سازماندهی می‌نمود و بارها در مقابل سازمان ملل، کاخ سفید در و همچنین مقابل سفارت ایران تجمعات اعتراض آمیزی را برگزار نموده بود. به عنوان مثال در طراحی وسیع ترین تظاهرات ضد رژیم در جریان سفر محمدرضا پهلوی به امریکا در خرداد 43 (ژوئن 1964)، نقش فعالی داشت. شهید چمران در زندگینامه خود به این واقعه اشاره می‌کند. «در جریان سفر شاه به امریکا، رژیم شاه براى مقابله با تظاهرات ضد رژیم ایرانیان مقیم امریکا، حدود 400 نفر ایادی خود را به امریکا آورد تا در مقابل مخالفین رژیم، اقدام نمایشی به نفع رژیم انجام دهد و درنهایت همین افراد با حمله به صف مخالفین، تعدادی از دانشجویان را مضروب ساختند.»7 البته لازم به ذکراست که فعالیت مصطفی چمران در نهضت آزادی بیشتر ناشی از شرایط حاکم بر فضای مبارزاتی بوده است، کما اینکه بعد از پیروزی انقلاب، ما شاهد نزدیکی هرچه بیشتر شهید چمران با مواضع انقلاب و امام(ره) و دوری هر چه بیشتر نهضت آزادی از آرمانهای انقلاب هستیم. رشادتهای شهید چمران در مواجهه با ضد انقلاب و غائله کردستان موید این مدعاست.

حضور در مصر و لبنان و آغاز فعالیت نظامی شهید چمران
همزمان با اوج گرفتن فعالیت سیاسی مصطفی چمران، وی کار خود را در موسسه بل از داست داد. از این زمان بود که ما شاهد بروز و ظهور وجه انقلابی شهید چمران هستیم. چمران در تیرماه 1343 به همراه تعدادی از همفکران خود تصمیم به مهاجرت به خاورمیانه و مصر گرفت و تمام وقت و انرژی خود را صرف آرمانهای انقلابی و اسلامی نمود.8 در واقع بعد از قیام 15 خرداد 1342 و مشاهده ضدیت نظام پهلوی با اسلام ، چمران تحت تأثیر جنگ انقلابى در کوبا و پیروزى انقلاب الجزایر و شکست مبارزات سیاسى سنتى داخل کشور، به این نتیجه رسید که رژیم پهلوی اصلاح پذیر نیست و تنها راه حل اتخاذ مشی مسلحانه جهت سرنگونی رژیم پهلوی است. این تغییر استراتژی مبارزاتی چمران، مصادف بود با مبارزات ضد استعماری و ضد امپریالیستی مصر به رهبری جمال عبدالناصر؛ از این رو، هیئتی از شواری خارج از کشور نهضت آزادی به همراه شریعتی، چمران، یزدی و بهرام راستین جهت کسب آموزشهای نظامی و جنگهای چریکی به مصر و الجزایر رفتند و در ژانویه 1964 سازمان «سماع»9 را تاسیس نمودند.10 به‌تدریج شبکه ارتباطى میان تهران و خارج از کشور برقرار شد و بدین ترتیب اولین گروه‌هاى داوطلب از ایران و خارج جهت آموزش نظامی به مصر سفر کردند.

به مروز زمان چمران به علت‌ برخورداری از بینش عـمیق مـذهبی، از مـلی‌گرایی‌ افراطی (ناسیونالیسیم عربی)11 و سیاست ضد ایرانی دولت مصر انتقاد نمود و از اینرو دفتر سماع در مصر بسته شد و چمران به لبنان عزیمت نمود.12 چمران در لبنان به کمک امام موسی‏صدر، رهبر شیعیان لبنان «حرکةالمحرومین» و سپس جناح نظامی آن، سازمان «امل» را بر اساس اصول و مبانی اسلامی پی‏ریزی کرد و توانست لبنان را به پایگاه آموزشی مناسبی جهت تعیلم چریکهای ایران تبدیل نماید.13 شهید چمران در خصوص مهاجرت به لبنان می‌نویسد: «من در امریکا زندگى خوشى داشتم. از همه نوع امکانات برخوردار بودم. ولى همه لذات را سه طلاقه کردم و به جنوب لبنان رفتم، تا در میان محرومین و مستضعفین زندگى کنم»14محورهاى اصلى برنامه‌های چمران در لبنان، ایجاد مدرسه فنى در جنوب، ایجاد مرکز پزشکى در بیروت و تأسیس مجلس اعلاى اسلامى شیعى لبنان بود. اقدامات چمران در لبنان، بعدها بستر تشکیل بزرگترین نهضت شیعی لبنان یعنی حزب الله شد.15 با پیروزی انقلاب اسلامی، چمران بلافاصله با بازگشت به ایران حضور در عرصه‌های آموزش و نظامی و جنگهای نامنظم، نمایندگی مجلس، تصدی پست وزارت دفاع و ... تمامی تجربیات انقلابی و نهضتی خود را در اختیار انقلاب قرار داد و در نهایت با وقوع جنگ تحمیلی و حضور در جبهه حق علیه باطل، در 31 خرداد 1360 در محور دهلاویه به درجه رفیع شهادت نایل شد.

__________________________
1. در برخی از منابع و متون، مکان تولد شهید چمران در شهر قم ذکر شده است و یک سال بعد، خانواده شهید به تهران مهاجرت نموده‌اند. جهت کسب اطلاعات بیشتر ر.ک: «یاران امام به روایت اسناد ساواک؛ شهید دکتر مصطفی چمران»، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1378، ص 3.
2. روزنامه اطلاعات، 27/5/1358.
3. «خاطرات دکتر چمران از مبارزات نهضت ملی ایران در زمان مصدق»، مندرج در:
http://www.mehrnews.com/news/689537/%D8%B4%D9%87%DB%8C%D8%AF
4. «زندگینامه سردار رشید اسلام، شهید دکتر مصطفى چمران»، تهران، نهضت آزادی ایران، 1361، صص 3 و4.
5. «یاران امام به روایت اسناد ساواک»، پیشین، ص 7.
6. لازم به ذکر است که نهضت آزادی در این سالها از جبهه ملی منشعب شده بود.
7. زندگینامه سردار رشید اسلام، شهید دکتر چمران، پیشین، صص 13 و 18.
8. همان، ص 2.
9. سازمان مخصوص اتحاد و عمل.
10. سیدحسن امین، «شهید مصطفی چمران، فیزیکدان،چریک و عارف»، مجله حافظ، شماره 88، آذر 1390، ص 87.
11. شهید چمران اعتقاد داشت که جریان ناسیونالیسم عربی باعث تفرقه بین مسلمین می‌شود.
12. محمد غفاری، «تک سوار وادی خلوص (نگاهی به زندگینامه شهید مصطفی چمران)»،مجله شاهد یاران، آذر 1387 ، شماره 37 ، ص 8-9.
13. مجید نظری، «آیت مجاهدان؛ ویژه شهادت دکتر چمران»، قم، مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما، 1381.
14. یاران امام به روایت اسناد ساواک، پیشین، ص 10.
15. مشروح موضوعات و تحولات آن دوران را مى توان در کتاب «لبنان» شهید چمران یافت.
https://iichs.ir/vdcjfheazuqey.sfu.html

پایان عصر محافظه‌کاری پهلوی دوم در برابر روحانیت

وقتی که مسیر مرجعیت در ایران تغییر کرد

مبنای تاریخی ـ فکری امام در مخالفت با لایحه دولت اسدالله علم

اولین لرزه‌های انقلاب اسلامی

مشارکت آری؛ ابزارانگاری خیر

از مبارزات منظم تا جنگهای نامنظم