حکومت پهلوی در منظر دانشجویان ایرانی آن سوی آب‌ها

در سال 1307ش، مجلس شورای ملی قانون اعزام دانشجو به اروپا را تصویب کرد. طبق این قانون، هر سال صد دیپلمه و فارغ‌التحصیل مؤسسات آموزش عالی با هزینه دولتی به خارج اعزام می‌شدند.1 به‌تدریج این دانشجویان تحت تأثیر فضای سیاسی ـ اجتماعی اروپا قرار گرفتند و وارد مباحث سیاسی ـ اقتصادی شدند؛ به گونه‌ای که این جنبش‌ها در دهه 1320 ـ 1330 تحت کنترل دانشجویان توده‌ای و ملی قرار داشتند، اما به مرور گرایش‌های جدید و نیز مذهبی در میان آنان قوت گرفت. بااین‌حال همه این جنبش‌ها با وجود تفاوت در رویکرد و ماهیت، در یک محور مشابهت داشتند و آن ماهیت ضد استبدادی و امپریالیستی آنها بود. این نوشتار با نگاهی به جنبش‌های دانشجویی خارج از کشور مواضع آنان را نسبت به حکومت پهلوی بررسی می‌کند.

جنبش دانشجویی خارج از کشور
اغلب دانشجویان ایرانی خارج از کشور هرچند با درجاتی متفاوت، سیاسی بودند. همین امر به‌تدریج موجب شکل‌گیری سازمان‌های دانشجویی با رویکردهای متعدد ایدئولوژیک در میان آنان گردید؛ چنان‌که گروهی از آنان در دهه 1960م، «کنفدراسیون دانشجویان ایرانی» (اتحادیه ملی) و «انجمن دانشجویان مسلمان» را تشکیل دادند. این سازمان‌های دانشجویی عمده‌ترین دستگاه تبلیغاتی مخالف شاه در خارج از کشور محسوب می‌شدند؛ برای نمونه کنفدراسیون سازماندهی تظاهرات ادواری علیه شاه و تسخیر سفارتخانه‌های ایران در کشورهای خارجی از جمله اروپا و آمریکا را برعهده داشت.2 همچنین آنها، منبع انسانی عظیمی در اختیار گروه‌های مختلفی چون کمونیست‌ها، مائوئیست‌ها، ملیون و... قرار می‌دادند تا به عضوگیری از میان آنان بپردازند. 3

از سوی دیگر در آمریکا نیز «سازمان دانشجویان ایرانی» تأسیس شده بود که در دهه 1950م، تحت اختیار سفارت ایران و سازمان سیا بود، اما در دهه 1960م با حضور علی‌محمد فاطمی، صادق قطب‌زاده و محمد نخشب به نیرویی مخالف شاه بدل شد.4 در دومین کنگره کنفدراسیون اروپایی و نخستین کنگره کنفدراسیون جهانی در سال 1962م (دی‌ماه 1340) در پاریس، این سازمان به عنوان شاخه‌ای نو و مهم به کنفدراسیون ملحق شد. همین امر موجب بروز اختلاف میان جریان‌های سیاسی متنوع درون کنگره گردید. اختلاف میان توده‌ای‌ها با جبهه ملی بر سر عضویت در سازمان‌های دانشجویی جهانی و چگونگی حق رأی سازمان دانشجویان آمریکا موجب شد تا اختلاف میان ملیون و توده‌ای‌ها بالا بگیرد و به کناره‌گیری توده‌ای‌ها منجر گردد. اما با حضور اکثریت اعضای کنگره، کنگره ادامه پیدا کرد و کنفدراسیون تحت رهبری حامیان جبهه ملی، خود را نماینده جنبش سازمان‌یافته دانشجویی در ایران و خارج اعلام کرد.5

جیمی کارتر، همسرش، محمدرضا پهلوی و فرح در حیاط کاخ سفید واشنگتن

جیمی کارتر، همسرش، محمدرضا پهلوی و فرح در حیاط کاخ سفید واشنگتن

شماره آرشیو: 1-2558-11ع

مواضع جنبش دانشجویی تا وقوع انقلاب اسلامی
از اواخر دهه 1330 و به‌ویژه با آغاز دهه 1340ش، مواضع انتقادی جنبش دانشجویی نسبت به حکومت پهلوی و شخص شاه شدت یافت و موضع‌گیری‌های آن تندتر شد؛ برای نمونه اگر کنفدراسیون در اولین کنگره خود در هایدلبرگ، به‌رغم تقبیح رفتار خشونت‌بار مقامات انتظامی کشور در مقابل تظاهرات دانشجویان دانشگاه تهران در 14 آذر سال 1339ش (1960م) در جریان یادبود شهدای دانشکده فنی، در قطعنامه مصوبه خود به شرکت در انتخابات مجلس شورای ملی اشاره کرده بود6 ــ آنچه نشان از پذیرش مبارزه در چهارچوب قانونی کشور داشت ــ در دهه‌های 1340-1350 دیگر این چهارچوب را بر نمی‌تافت؛7 هرچند همان زمان نیز پس از برگزاری انتخابات مجدد مجلس بیستم و وقوع تقلب در انتخابات، جنبش اعتراضی گسترده‌ای به ابتکار دانشجویان دانشگاه و محصلان مدارس در ایران و با حمایت کنفدراسیون دانشجویان ایرانی در اروپا و سازمان دانشجویان ایرانی در آمریکا شکل گرفت.8

درگیری‌های متعدد با رژیم شاه موجب رادیکالیزه شدن جنبش دانشجویان خارج از کشور شد؛ برای نمونه آنچه در زمستان 1340 و بهار 1341 صورت گرفت؛ حمایت دانشجویان خارج از کشور از دانشجویان دانشگاه تهران در بسیاری از شهرهای اروپا و آمریکا با تظاهرات و تحصن در مقابل سفارتخانه‌ها هویدا شد.9 همچنین کنفدراسیون در سومین کنگره خود در دسامبر 1963م (دی‌ماه 1342) در قطعنامه خود از اتفاقات 15 خرداد 1342 به انقلاب بزرگ یاد کرد و چنین آورد: این اتفاقات نشان داد زبان شاه گلوله است و به همان زبان باید با او حرف زد.10 علاوه بر این، براساس قطعنامه‌های کنگره سازمان دانشجویان ایرانی در آمریکا، این سازمان مداخلات آمریکا در ویتنام را محکوم کرد و در تظاهراتی که در مرداد 1346 (ماه اوت 1967م) برگزار کرد به نقش آمریکا در کودتای 28 مرداد اعتراض کرد.11

تظاهرات دیگری نیز روز بعد به هنگام عبور اتومبیل شاه برگزار شد که طی آن گروهی از دانشجویان با شکستن حلقه محاصره پلیس خود را به اتومبیل حامل شاه ‎‏رساندند و آن را در هم کوبیدند. در این تظاهرات تعداد زیادی دستگیر و در پی ‏‎‏اعتراضات و اعتصابات دانشجویان بعد از چند روز آزاد شدند؛ این در صورتی بود که روز قبل 60 دانشجوی ماسک‌دار به ساختمان مرکزی سیا در لانگزلی واقع در ایالت‏‎ ‎‏ویرجینیا یورش برده و آن را محاصره و دخالت سیا در کودتای 28 مرداد را محکوم کرده بودند.
به گفته صادق طباطبائی، پیام‌های رد و بدل شده بین دانشجویان داخل و سازمان‌های دانشجویی در اروپا و آمریکا زمینه‌ساز وحدت دانشجویان گردید. بر این اساس در 22 اوت سال 1967م، طی دیدار شاه از ایالات متحده و هنگام استقبال رئیس جمهور لیندون جانسون از شاه و ملکه، سازمان دانشجویان ‏‎‎‏ایرانی در آمریکا، واحدهای تابعه جبهه ملی و دانشجویان مسلمان و نیز دانشجویان ‏‎‎‏کشورهای آمریکای لاتین تظاهرات وسیعی را در مقابل کاخ سفید برپا کردند. این تظاهرات به درگیری ‏‎شدید پلیس با تظاهرکنندگان ختم شد. تظاهرات دیگری نیز روز بعد، هنگام عبور اتومبیل شاه برگزار شد که طی آن گروهی از ‏‎‎‏دانشجویان با شکستن حلقه محاصره پلیس، خود را به اتومبیل حامل شاه ‏‎‎‏رساندند و آن را در هم کوبیدند. در این تظاهرات تعداد زیادی دستگیر و در پی ‏‎‏اعتراضات و اعتصابات دانشجویان بعد از چند روز آزاد شدند؛ این در صورتی بود که روز قبل 60 دانشجوی ماسک‌دار به ساختمان مرکزی سیا در لانگزلی واقع در ایالت ‎‏ویرجینیا یورش برده و آن را محاصره و دخالت سیا در کودتای 28 مرداد را ‏‎‎‏محکوم کرده بودند.12‏ گویی دورانی که این سازمان در آمریکا از جان‌اف کندی، رئیس‌جمهور آمریکا، و دیگر رهبران جهان می‌خواست در ارتباط با شاه درایت بیشتری به خرج دهند گذشته بود.13

با آغاز دهه 1340 تحول دیگری نیز رخ داد. در این دهه در حالی که نیروهای غیرمذهبی مخالف رژیم شاه تحت رهبری جبهه ملی در تردد و اختلافات خود غرق بودند توده مردم و نیروهای مذهبی تحت رهبری امام خمینی به میدان آمدند. مخالفت شدید امام خمینی با لایحه انجمن‌های ایالتی ولایتی موجب شد تا مخالفان حکومت، حول مذهب و در قالب مدرسه فیضیه قم، نهادهای مذهبی و انجمن‌های اسلامی دانشگاه در میدان مبارزه پیشروی کنند.14 در واقع رخداد 15 خرداد 1342 مبارزات با رژیم را وارد مراحل جدیدی کرد؛ به گونه‌ای که حتی کنفدراسیون که رویه سیاسی لائیک داشت در دی‌ماه 1343 و در کنگره چهارم، برای نخستین‌بار مشروعیت رژیم ایران را پس از کودتای 28 مرداد 1332 به چالش کشید15 و در پیامی با عنوان «انما الحیوه عقیده و الجهاد» از امام خمینی با نام رهبر روحانی یاد کرد و خود را با «نهضت روحانیون محترم و بالاخص شخص امام» همگام دانست.16

افزون بر این، نهضت 15 خرداد موجب شده بود نیروهای مذهبی خارج از کشور اعتماد به نفس بیشتری پیدا کنند و زمینه ایجاد اپوزیسیون اسلامی مستقل از جبهه ملی را در فاصله زمانی سال‌های 1342 تا 1344 در اروپا و آمریکا فراهم نمایند. گروهی بر این نظر هستند که هسته اولیه نهضت آزادی در خارج، در اوایل سال 1341 پایه‌های انجمن اسلامی را توسط شریعتی در پاریس، و چمران، قطب‌زاده و یزدی در آمریکا فراهم کردند. 17

اما به نظر رشد فزاینده گرایش‌های مارکسیستی موجب خروج جناح‌های اسلامی از کنفدراسیون شد و آنها تحت تأثیر واقعه 15 خرداد و با الهام از رهبری امام خمینی درصدد تأسیس گروهی جدید برآمدند. همین موجب شد تا این گروه‌ها در سال 1342 اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا را تشکیل دهند؛ همچنین انجمن‌های اسلامی در آمریکا در سال 1342 به رهبری مصطفی چمران و ابراهیم یزدی ایجاد شد و سپس به عنوان شاخه فارسی‌زبانان به انجمن دانشجویان مسلمان آمریکا و کانادا پیوست و تا سال 1356 در عضویت سازمان باقی ماند. 18

انجمن‌های اسلامی در آمریکا با تأسیس دفتر انتشارات در هوستن، بنیاد فرهنگی مبارزات خود با رژیم پهلوی را اساسی‌تر کرد. این دفتر به انتشار کتب، نشریات مختلف و به‌خصوص کتاب‌هایی می‌پرداخت که در ایران اجازه انتشار نداشتند. این کتاب‌ها در اروپا، آمریکا و کشورهای عربی پخش می‌شدند. حتی برخی از متون آنها به زبان‌های انگلیسی ترجمه و منتشر می‌شدند.19 اما اوج رویارویی جنبش دانشجویان خارج از کشور با رژیم پهلوی در آمریکا در جریان دوازدهمین سفر شاه به این کشور و در زمان ریاست‌جمهوری جیمی کارتر رخ داد. این سفر که آخرین سفر رسمی شاه به آمریکا بود در 24 آبان 1356/ 15 نوامبر 1977 روی داد؛ هنگامی که جیمی کارتر و همسرش و محمدرضا پهلوی و فرح در محوطه کاخ سفید برای اجرای مراسم خوشامدگویی ایستاده بودند فریاد صدها دانشجوی مخالف رژیم پهلوی شنیده می‌شد.20

در این واقعه حدود هزار دانشجو از گروه‌های مختلف سیاسی و مخالف رژیم پهلوی در یک تظاهرات مشترک شرکت کردند. در جریان تظاهرات، درگیری میان دانشجویان با پلیس و هواداران شاه شدت گرفت و 92 دانشجو و 20 پلیس زخمی شدند. تظاهرات‌کنندگان صفوف پلیس را درهم شکستند و آن‌قدر به سرحد جنوبی کاخ سفید نزدیک شدند که گاز اشک‌آوری که پلیس به سمت آنها پرتاب شد به مراسم استقبال از شاه نیز سرایت و سران دو کشور و همراهانشان را گریان کرد. تصویری که در تمام رسانه‌های گروهی جهان منتشر گردید. سال 1357 با فراگیر شدن تحولات انقلابی، اغلب این فعالان دانشجویی برای شرکت در مبارزات به ایران برگشتند. تعدادی از دانشجویان نیز در خارج ماندند و در سازمان‌هایی که از سوی گروه‌های مستقل تشکیل شده بودند به فعالیت پرداختند.21

به‌کار رفتن گاز اشک‌آور علیه تظاهرکنندگان ایرانی ضد شاه مقابل کاخ سفید واشنگتن
به قدری فضای کاخ را آلوده کرده بود که شاه در کنار تریبون ایراد سخنرانی مجبور به پاک کردن اشک خود با دستمال شده بود

پی نوشت:
1. افشین متین، کنفدراسیون (تاریخ جنبش دانشجویان ایرانی در خارج از کشور 1332-1357)، ترجمه ارسطو آذری، تهران، نشر شیرازه، 1378، ص 42.
2. محسن میلانی، شکل‌گیری انقلاب اسلامی از سلطنت پهلوی تا جمهوری اسلامی، ترجمه مجتبی عطارزاده، تهران، گام نو، 1383، ص 128.
3. همان‌جا.
4. محمدرضا علم و میثم صاحب، «بررسی تعامل و مولفه‌های آن در روابط امام خمینی و جنبش‌های دانشجویی خارج از کشور بین سال‌های 1342 تا 1357»، فصلنامه علمی ـ پژوهشی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، سال ششم، ش 21 (زمستان 1394)، ص 99.
5. افشین متین، «تاریخ جنبش دانشجویان ایرانی در خارج از کشور 1332-1357»، ﮔﻔﺘﮕﻮ، ش 5 (ﭘﺎﯾﯿﺰ 1373)، ص 63.
6. حمید شوکت، کنفدراسیون جهانی محصلین و دانسجویان ایرانی (اتحادیه ملی) از آغاز تا انشعاب، تهران، عطایی، ص 110.
7. افشین متین، «تاریخ جنبش دانشجویان ایرانی در خارج از کشور 1332-1357»، همان، ص 65.
8. افشین متین، کنفدراسیون، همان، ص 110.
9. همان، صص 141-144.
10. ماهنامه کنفدراسیون، سال نخست، ش 3 (1343)، صص 1-16.
11. افشین متین، «تاریخ جنبش دانشجویان ایرانی در خارج از کشور 1332-1357»، همان، ص 71.
12. صادق طباطبایی، خاطرات سیاسی اجتماعی دکتر صادق طباطبایی، ج 1، تهران، نشر عروج، 1387، ص 250.
13. افشین متین، «تاریخ جنبش دانشجویان ایرانی در خارج از کشور 1332-1357»، همان، ص 72.
14. علیرضا کریمیان، جنبش دانشجویی در ایران ازتأسیس دانشگاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1381، ص 216.
15. افشین متین، کنفدراسیون، همان، ص 208.
16. حمید شوکت، همان، صص 424-425.
17. غلامرضا نجاتی، خاطرات بازرگان (شصت سال خدمت و مقاومت)، ج 2، تهران، رسا، 1377، ص 200.
18. افشین متین، «تاریخ جنبش دانشجویان ایرانی در خارج از کشور 1332-1357»، همان، ص 68.
19.غلامرضا نجاتی، همان، ج 2، ص 183.
20. علیرضا ازغندی، روابط خارجی ایران و دولت دست‌نشانده (1320 تا 1357)، تهران، قومس، 1376، ص 361.
21. افشین متین، «تاریخ جنبش دانشجویان ایرانی در خارج از کشور 1332-1357»، همان، صص 76-77.
https://iichs.ir/vdcb.5bwurhbfziupr.html

وقتی که مسیر مرجعیت در ایران تغییر کرد

مبنای تاریخی ـ فکری امام در مخالفت با لایحه دولت اسدالله علم

اولین لرزه‌های انقلاب اسلامی

مشارکت آری؛ ابزارانگاری خیر

چرا امام خمینی نوروز سال 42 را عزای ملی اعلام کرد؟

حکومت پهلوی در منظر دانشجویان ایرانی آن سوی آب‌ها