حسن اسفندیاری (محتشم‌السلطنه)

 
حسن اسفندیاری ملقب به محتشم‌السلطنه روز چهارشنبه 18 ذیحجه 1283در روز عید غدیر در تهران متولد شد.جدّش میرزا عبدالله نوری منشی مخصوص عباس‌ میرزا نایب‌السلطنه بود و پدرش میرزا محمد خان رئیس ملقب به صدیق‌‌الملک در دورۀ سلطنت فتحعلی‌ شاه قاجار از سال 1239 قمری وارد خدمات دولتی شد. در سال 1268 ق به وزارت خارجه راه یافت و سالها سمت معاونت و کفالت داشت. وی در 17 ذیحجه 1317 فوت کرد.
 
میرزا حسن تحصیلات مقدماتی را نزد میرزا لطفعلی خان صدر‌الافاضل و سید احمد ادیب ‌پیشاوری آموخت و سپس وارد دارالفنون شد و مدتی نیز در مدارس دینی به آموختن مقدمات عربی، ادبیات فارسی و دوره‌ای از فقه و اصول و حدیث پرداخت.
 
اسفندیاری در سال 1302ق وارد خدمت وزارت امور خارجه شد. از سال 1303ق تا 1307ق با سمت نایب سفارت در برلن مشغول خدمت شد در این دوران زبان آلمانی را فرا گرفت. وی در سال 1307ق هنگام مراجعت به تهران به مناسبت ایام حج به مکه معظمه و از آنجا برای زیارت عتبات عالیات به عراق رفت. پس از مراجعت به تهران در سال 1307ق به ریاست اداره دول غیرهمجوار و اداره ملل متنوعه منصوب گردید در این سمت بود که در سال 1310ق به لقب «محتشم‌السلطنه» ملقب گردید. و اندکی بعد به عنوان جنرال قونسول مأمور بمبئی شد.
 
در سال 1315ق پس از مراجعت از بمبئی، معاونت وزارت امور خارجه به او محوّل شد و نیز عنوان «مترجمی حضور همایون»، در دربار مظفرالدین‌شاه به وی اعطا گردید. در سفر سوم مظفرالدین‌شاه به اروپا به عنوان نماینده وزارت خارجه از ملتزمین رکاب بود. او در این سفر همه جا در صف همراهان شاه بود ولی در مهمانیهای رسمی مشروب الکلی نمی‌خورد.
 
پس از صدور فرمان مشروطه برای تنظیم نظامنامه انتخابات دعوت شد و در این کار با صنیع‌الدوله، مخبرالسلطنه، مشیرالملک و مؤتمن‌الملک همکاری کرد. بعد از افتتاح مجلس شورای‌ ملی به سمت معاون ریاست وزرا برگزیده شد و نخستین هیئت وزیران حکومت پارلمانی از طرف مشیرالدوله به مجلس معرفی کرد. در کابینه میرزا علی‌اصغر خان اتابک اعظم، محتشم‌السلطنه به کفالت وزارت داخله برگزیده شد. وی در اواخر کابینه اتابک در سال 1286 برای رفع اختلاف مرزی ایران و عثمانی به ریاست هیئتی عازم ارومیه شد و پس از چندی از طرف محمدعلی‌شاه فرمان حکومت ارومیه به نام وی صادر شد.1
 
محتشم‌السلطنه از سال 1287 تا 1305 هشت بار، (با ترمیم کابینه‌ها یازده بار) به مقام وزارت رسید. در سال 1298، وثوق‌الدوله (ریاست وزرا) قرارداد 1919 را با دولت انگلستان منعقد کرد. رجال پاک‌اندیش منجمله محتشم‌السلطنه این قرارداد را استعماری و ناقض استقلال سیاسی ایران دانستند و به مخالفت با آن پرداختند. وثوق‌الدوله برای سرکوب مخالفان محتشم‌السلطنه اسفندیاری، صادق مستشارالدوله، اسماعیل ممتازالدوله، مرتضی ممتازالملک و حاج معین‌التجار بوشهری را به کاشان تبعید کرد.
 
پس از کناره‌گیری وثوق‌الدوله تبعیدشدگان به تهران بازگشتند و مورد استقبال مردم قرار گرفتند. بار دیگر در کودتای 1299 در زمان سید ضیاء طباطبایی همراه با شصت نفر دستگیر و زندانی شد. محتشم‌السلطنه در دوره‌های سوم، هشتم، نهم، دهم، یازدهم، دوازدهم و سیزدهم نماینده تهران در مجلس شورای‌ ملی بود. وی از دورۀ دهم تا سیزدهم ریاست مجلس شواری‌ ملی را بر عهده داشت.
 
حاج محتشم‌السلطنه غیر از مشاغل مهم سیاسی به امور فرهنگی و اجتماعی نیز علاقه‌مند بود. در مهر ماه 1313 که جشن هزارۀ فردوسی تشکیل شد محتشم‌السلطنه رئیس کنگره بود و در سال 1314 که فرهنگستان برای احیا زبان فارسی تشکیل شد از اعضای پیوسته فرهنگستان بود. در سال 1316 به ریاست هیئتی برای شرکت در مراسم تاجگذاری ژرژ ششم، پادشاه انگلستان به لندن رفت. در فرانسه با رئیس جمهور آن کشور و در آلمان به اتفاق محسن رئیس وزیر مختار ایران در آلمان با هیتلر دیدار و گفت‌و‌گو کرد.
 
اسفندیاری فرزندان متعددی داشت که معروف‌ترشان فتح‌الله نوری ‌اسفندیاری، سالها وزیر مختار ایران در واشنگتن بود، فرزند ارشدش میرزا مهدی خان نصیرالسلطنه در دورۀ چهارم نماینده بابل و مدتی هم استاندار کرمان بود و در سال 1313 درگذشت. همسر وی یکی از نواده‌های میرزا آقاخان نوری صدراعظم ناصرالدین ‌شاه است. سرانجام محتشم‌السلطنه روز شنبه پنجم اسفند 1323 درگذشت و در حضرت عبدالعظیم به خاک سپرده شد.
 
اسفندیاری بر خلاف سایر رجال سیاسی ایران ثروتی نداشت و چندان ارثیه‌ای از خود باقی نگذاشت. محتشم‌السطنه تألیفات متعددی داشت. مهمترین آثارش عبارتند از: ترجمه قواعد الاحکام فی مسائل الحلال و الحرام علامه حلی، ترجمه و تحشیۀ فصوص‌الحکم محیی‌الدین ابن عربی، ترجمه شرایع محقق، اخلاق محتشمی و کشکول محتشمی.2

پی نوشت: