رضاقلی خان هدایت (1288- 1215ق) معروف به «لـَلـِه باشی» شاعر و ادیب و تاریخنگار در زمان قاجار بود. 1 پدرش آقا هادی پسر اسماعیل کمال در زمان آقامحمد خان قاجار ریاست عمله خلوت را برعهده داشت و ظاهراً نسبش به کمال خجندی می رسیده است. پس از درگذشت آقاهادی در سال 1218ق، رضاقلی خان با مادرش به شهر بابُل نزد خویشاوندانش می رود؛ و پس از آن نزد محمدمهدی رفته و مشغول به تحصیل...
رضاقلی خان هدایت (1288- 1215ق) معروف به «لـَلـِه باشی» شاعر و ادیب و تاریخنگار در زمان قاجار بود. 1 پدرش آقا هادی پسر اسماعیل کمال در زمان آقامحمد خان قاجار ریاست عمله خلوت را برعهده داشت و ظاهراً نسبش به کمال خجندی می رسیده است. پس از درگذشت آقاهادی در سال 1218ق، رضاقلی خان با مادرش به شهر بابُل نزد خویشاوندانش می رود؛ و پس از آن نزد محمدمهدی رفته و مشغول به تحصیل می شود. وی به شعر علاقه مند بود و نخست تخلص «چاکر» و سپس «هدایت» را برگزید. 2
در سال 1245ق، رضاقلی که در فارس و در خدمت فرمانفرما بود، لقب خانی و خلعت امیرالشعرایی می گیرد. 3 در سال 1254ق، از شیراز به تهران آمد. دو سال بعد زمانی که محمدشاه قاجار از خراسان به تهران بر می‌گشت، رضاقلی خان از سوی فریدون میرزا با هدایایی به نزد وی می رود و شاه، شاهزاده عباس میرزا (ملک آرا) را به او می سپارد و از همانجا به لـَلـِه باشی معروف می‌شود. در سال 1267ق، وی به سفارت خوارزم می رود. 4 وی شرح سفر خویش را در کتابی به نام «سفارت نامه خوارزم» نوشته است. هدایت، ناظم مدرسه دارالفنون نیز بود و در سال 1276ق، به نیابت وزارت علوم منصوب شد. در سال 1279ق، وی برای خدمت به مظفرالدین میرزا به تبریز می‌رود و پس از مدتی به تهران باز می گردد و به کار نوشتن می پردازد. 5
از تألیفات وی: «مجمع الفصحا»، «ریاض العارفین»، «فرهنگ انجمن آرای ناصری»، «سفارت نامه خوارزم» و سه جلد آخر «روضه الصفا». کتاب «روضه الصفا» که بخش عمده آن را میرخواند تألیف نمود و نوه دختری اش به نام غیاث الدین خواندمیر آن را به پایان رساند و رضاقلی خان هدایت نیز با افزودن تکمله ای به نام «روضه الصفای ناصری» آن را ادامه داده است. هدایت سه جلد بر آن افزود که از دوران صفویه تا دوران ناصرالدین شاه قاجار را شامل می شود. به عبارت دیگر وی تاریخ صفویه را تا انقراض افشاریه نوشته و احوال اعیان و علما و صنعتگران آن عصر را نیز به اختصار و بدون تتبع کافی گردآوری کرد و جلد هشتم نامیده و تاریخ قاجار را تا جلوس ظل‌السلطان جلد نهم و از محمدشاه تا سال 1274ق، که اوایل عهد ناصری است را جلد دهم قرار داد. سبک هدایت در کتاب «روضه‌الصفا» دنباله شیوه معمولی یعنی نثر ساده فنی متداول آن زمان است. 6 این کتاب از منابع مورد توجه دوران قاجار به شمار می رود. محمدحسن خان اعتمادالسلطنه در تألیف آثار خویش از این کتاب بسیار استفاده نموده است.
پی نوشت:
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران (تهران، زوار، 1371)، ج2، ص 39.
2. علی اکبر ولایتی، نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران ( تهران: امیرکبیر، 1389)، چ9، ص 499.
3. محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات، به کوشش ایرج افشار (تهران، اساطیر 1367)، ج3، ص 1600.
4. همان، صص 1646 و 1711.
5. همان، ص 1821.
6. محمدتقی بهار (ملک‌الشعرا)، سبک شناسی (یا تاریخ تطوّر نثر فارسی) (تهران، زوّار، 1386)، چ2، ج3، ص 358. https://iichs.ir/vdcgru9y4ak9u.pra.html
