عبدالرزاق دُنبلی

عبدالرزاق بیک دُنبلی (1242- 1176ق)، متخلص به «مفتون» ادیب و مورخ، فرزند نجفقلی خان بن شهبازخان بیگلربیگی معروف تبریز در دوران کریم خان زند بود. طایفه دُنبلی از کردان خوی بودند و حکومت این ولایت از دوران صفویه با خوانین دنبلی و اجداد نجفقلی خان بود و پس از قتل نادرشاه افشار، دامنه حکومت خوانین دنبلی گسترده شد و به تبریز رسید و این شهر نزدیک به چهل سال تحت حکومت خوانین دنبلی بود. عبدالرزاق بیگ از ده سالگی مقیم و گروگان دربار کریم خان زند بود و تا پایان عمر کریم خان در شیراز به سر برد و مدتی نیز همراه علیمردان خان در اصفهان بود و پس از تصرف اصفهان به دست آقامحمدخان قاجار در سال 1200ق، عبدالرزاق بیگ با موافقت خان قاجار به تبریز بازگشت و از اوایل حکومت عباس میرزا نایب‌السلطنه در آذربایجان وارد دیوان انشا و به تدریج از بزرگان طراز اول دربار کوچک عباس میرزا شد. عبدالرزاق بیک، در زمان خود از علمای بزرگ آذربایجان بود و در رشته‌های مختلف علمی نظیر شاعری و تاریخنویسی و تراجم احوال و تذکره شاعران تبحر بسیار داشت و در ترجمه کتاب از زبان ترکی عثمانی به فارسی نیز دستی داشت. در سال 1241ق، به سفر مکه رفت و چند ماهی بعد در تبریز درگذشت. دنبلی یکی از شاعران مکتب ادبی بازگشت و به سهم خود در تغییر شیوه نگارش نظم و نثر در اوایل قاجار مؤثر بوده است. 1
 
فهرست تألیفات او عبارتند از:
«تجربه الأحرار و تسلیه الأبرار»؛ که حاوی مختصری درباره طایفه دنبلی و حکام موروثی آن تا زمان کریم خان زند و شرح احوال گروه بزرگی از علما و شعرای معاصر خود اوست. «ترجمه عبرت نامه»؛ این کتاب از زبان ترکی به فارسی درآمده و متن اصلی آن به زبان لاتین نوشته شده و حاوی مشاهدات کروسینسکی کشیش مسیحی مقیم اصفهان از سقوط دولت شاه سلطان حسین صفوی و تشکیل دولت افغانها در اصفهان است. «جامع خاقانی»؛ در تاریخ و مآثر سلطنت فتحعلی شاه قاجار است. «حدائق الادباء»؛ مشتمل بر 23 حدیقه و متضمن منشآت شعرای عرب و عجم و سیاست ملوک و آداب وزرا و اصول دین و اخلاق و تواریخ و مطالب متفرقه دیگر است. «حدائق الجنان»؛ حاوی شرح احوال نویسنده در سالهای اقامت در شیراز و مختصری درباره کریم خان و تراجم یک دسته از شاعران و علما و مشاهیر زمان است. «حدیقه»؛ مشتمل بر شرح احوال گروهی از شاعران عرب و معانی برخی از اشعار آنها است. «حقایق الأنوار»؛ در شرح احوال گروهی از شاعران عرب و عجم و شرح برخی مشکلات اشعار آنها. «دیوان قصاید و غزلیات»، «روضه الآداب و جنه الالباب»؛ شرح احوال برخی شاعران عرب و بیان نوادر اشعار آنها به زبان عربی، «ریاض الجنه» که حاوی تاریخ سلسله دنبلیهای خوی و تبریز است، «شرح مشاعر ملاصدرا»، «مآثر سلطانیه»؛ در تاریخ سلسله قاجاریه از فتحعلی خان قاجار پدر محمدحسن خان و جد آقامحمدخان قاجار تا سال 1241ق، «مثنوی ناز و نیاز»، «نگارستان دارا»؛ مشتمل بر شرح احوال گروهی از شاعران معروف دوران فتحعلی شاه قاجار است، «همایون نامه»؛ مثنوی ای در احوال مختار ثقفی. عبدالرزاق دنبلی، در تألیف کتاب تاریخ «زینت التواریخ» با میرزا رضی تبریزی متخلص به بنده، از منشیان و دانشمندان بزرگ آذربایجان در نیمه اول قرن 13ق همکاری داشته است. 2
 
کتاب «مآثر سلطانیه» که معروفترین کتاب تاریخی اوست، به اختصار از فتحعلی خان قاجار آغاز می‌کند و گزارش مختصری از محمدحسن خان و آقامحمدخان به دست می دهد و بقیه کتاب شرح تاریخ سلطنت فتحعلی شاه قاجار و شرح مفصل دوران حکومت عباس میرزا نایب السلطنه در آذربایجان است و در شرح دوران حکومت عباس میرزا گزارشی از برخی ترتیبات جدید نظامی، اداری و اجتماعی دوران حکومت او نظیر تشکیل نظام جدید و تشخیص خالصه جات دیوانی و املاک موقوفه و تأسیس چاپارخانه و چاپخانه و کارخانه ارائه می کند که از جهت تاریخ مؤسسات تمدنی جدید ایران حائز اهمیت است. کتاب حاوی اخبار متعددی از جنگهای اول ایران و روس و مشتمل بر گزارشهای بسیاری درباره گروههایی از رجال و ایلات و طوایف و حکومتهای موروثی محلی در آذربایجان است و بنیاد آن بر آذربایجان و دوران حکومت عباس میرزا نایب السلطنه قرار دارد و یکی از نخستین کتابهای چاپی فارسی به شمار می آید.
 
کتاب «مآثر سلطانیه»، هرچند بنابر اعتراف ضمنی مؤلف آن، تاریخ رسمی و فرمایشی است، با این حال از اعتبار خاصی برخوردار است؛ چراکه نویسنده از نزدیک شاهد حوادث بوده و بسیاری از آنچه را نوشته، خود دیده یا از شاهدان عینی شنیده و تحقیق کرده است. از این رو این کتاب می تواند در مقابله و مقایسه اسناد تاریخی مربوط به جنگهای ایران و روس سندی ارزشمند باشد. 3

پی نوشت: