حواشی سیاسی یک نماز مذهبی

 
پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ مناسبت‌های سیاسی و مذهبی از جمله نقاط عطفی است که می‌تواند موتور محرک و بستر هر گونه تحولی باشد. حال این مناسبت می‌تواند خود آغازگر یک تحول باشد یا ادامه روندی که از گذشته آغاز شده است و به تسریع آن یاری رساند. این امر به‌ویژه درباره انقلاب اسلامی مصداق پیدا می‌کند. ازآن‌رو که این حرکت مردمی مبانی دینی و مذهبی داشت و نیروهای انقلابی با سرنگونی رژیم پهلوی در پی برپایی احکام اسلام بودند، مناسبت‌های مذهبی و دینی رنگ و بوی خاصی به مبارزات می‌داد و موتور محرک مردم انقلابی را بیش از پیش شعله‌ور می‌کرد.
 
در این میان یکی از مناسب‌های مهم و عامل محرّک انقلاب، عید فطر سال 1357ش بود. درواقع از آن جهت که عید در شهریورماه برگزار می‌شد و تحولات انقلابی چند ماهی بود که وارد فاز جدیدی شده بود، این مناسبت عطف می‌توانست به آن یاری رساند و شعله‌های آن را برافروخته‌تر کند. مضاف بر این، عید فطر از آن دسته مناسبت‌هایی بود که بیشتر قشرهای جامعه در آن شرکت می‌کردند و ماه عبادت، یعنی ماه رمضان، خود را با عید فطر به پایان می‌بردند و همین امر بر کثرت جمعیت می‌افزود. بر این اساس، تلاش خواهیم کرد نگاهی هر چند کوتاه به این رویداد اثرگذار بیندازیم.
 
نماز عید فطر به امامت آیت‌الله مفتح
نماز عید فطر سال 1357ش حال و هوای خاصی داشت. نه تنها مردم در کوران مبارزات انقلابی قرار داشتند، بلکه یک روحانی مبارز و انقلابی به نام آیت‌الله مفتح امامت آن را در شمال تهران برعهده داشت. همین امر سبب شد نماز عید با استقبال پرشورتر و گسترده‌تر مردم همراه شود. البته این پایان ماجرا نبود و قصه از آنجا آغاز ‌شد که نماز عید فطر به مناسبتی برای مبارزه با رژیم پهلوی و تظاهرات انقلابی مبدل شد. ایشان نماز را در تپه‌های قیطریه و در میان صفوف گسترده برپا کردند. البته آیت‌الله ‌مفتح پیش از آن به واسطه مبارزه علیه رژیم پهلوی چندین بار دستگیر شده بودند، اما روز عید فطر توانستند این فریضه الهی را در میان استقبال پرشور مردم به جای آورند. ازآنجاکه مسجد منطقه قیطریه، که مسجد قبا نام داشت، کوچک بود و گنجایش جمعیت زیادی را نداشت، بنا را بر این گذاشتند که شهید مفتح تکبیرگویان همراه جمعی از خواهران و برادران از مسجد قبا حرکت کنند و به سمت تپه‌های قیطریه بروند و در آنجا نماز را بجا آورند. البته پیش از حرکت نیز حجت‌الاسلام باهنر در میان مردم حضور یافتند و برای آنها سخنرانی کردند. در مسیر راه‌پیمایی و تظاهرات نیز بر میزان جمعیت افزوده شد و سیلی از راه‌پیمایان به راه افتاد.1
 

 
حضور باشکوه مردم در دیگر مناطق تهران
البته تنها در این محل نبود که نماز عید با استقبال جمع کثیری از مردم روبه‌رو شد؛ در دیگر نقاط کشور نیز وضعیت به همین منوال بود. ابعاد این حضور انقلابی مردم به گونه‌ای بود که روزنامه «اطلاعات» در ۱۴شهریور 1357ش نوشت: «امروز بزرگ‌ترین راه‌پیمایی تاریخ ایران با شرکت بیش از سه‌میلیون نفر در سراسر کشور برگزار شد».2 درهمین‌باره روزنامه «کیهان» نوشت: در روز عید فطر شاهد تظاهرات و راه‌پیمایی چندمیلیونی مردم ایران بودیم. به تعبیر این روزنامه، عظیم‌ترین نماز عید فطر تاریخ ایران برگزار شد.3
  
در خود تهران جمعیتی نزدیک به یک‌میلیون نفر در راه‌پیمایی شرکت کردند و شعارهای انقلابی سر دادند. بخشی از جمعیت نمازگزار و معترض از خیابان شریعتی سرازیر شدند و به‌رغم اینکه جلوی آنها گرفته شد و زدوخوردهایی صورت گرفت، جمعیت به مسیر خود ادامه داد. در اطراف حسینیه ارشاد نیز مأموران امنیتی بسیاری گماشته شده بودند و کامیون‌های نظامی بسیاری با امکانات و تجهیزات گوناگون سر راهشان قرار گرفتند؛ به همین دلیل مردم مسیر خود را تغییر دادند و به خیابان ولیعصر سرازیر شدند. نزدیک ظهر بود که جمعیت بسیاری اطراف میدان ولیعصر جمع شده بودند. نماز ظهر در آنجا خوانده شد و از آنجا به طرف میدان آزادی حرکت کردند. در مسیر و در راه رسیدن به میدان آزادی، بر میزان جمعیت دوباره افزوده شد. جمعیت آن‌قدر گسترده شده بود که بسیاری به میدان آزادی هم نرسیدند. نماز عید در غرب شهر تهران و در مسیری که به بزرگراه محمدعلی جناح منتهی می‌شد به امامت حجت‌الاسلام حاج شیخ علی‌اصغر مروارید برگزار شد. در این نماز هزاران نفر از شهروندان تهرانی شرکت کردند و در پایان به تظاهرات علیه رژیم پهلوی دست زدند و از امام خمینی حمایت کردند.4
 

برگزاری نماز عید فطر سال 1357 در تهران به امامت آیت‌الله مفتح

 
فضل‌الله فرخ، که خود یکی از مبارزان انقلابی آن دوران بود، در کتاب خاطرات خود نوشته است: در تظاهراتی که مردم پس از برگزاری نماز عید فطر ترتیب دادند بسیاری از مأموران و نیروهای امنیتی رژیم پهلوی از حضور زنان در تظاهرات بسیار متأثر شدند و حتی برخی اشک از چشمانشان جاری شد و یارای مقابله با مردم را نداشتند. به تعبیری می‌توان گفت یکی از بزرگ‌ترین نمایش‌های قدرت نهضت انقلابی و اسلامی مردم به رهبری امام خمینی نماز عید فطر تهران در سال 13۵۷ بود که در چهارگوشه تهران و شهرهای دیگر کشور برگزار شد. در مجموع نماز عید فطر خود به تنهایی تأثیر عمیقی بر مبارزات مردمی و انقلابی داشت. این راه‌پیمایی به واسطه حضور گسترده مردم ترس بسیاری را ریخت. در واقع مردم به نوعی روحیه پیدا کردند و امیدشان برای پیروزی بیش از پیش شد. حتی خانم‌هایی که حجاب نداشتند تحت تأثیر حضور مردم قرار گرفتند، وارد صفوف خواهران شدند و به جمع مردم انقلابی پیوستند.5
 
پیام امام خمینی درباره راه‌پیمایی نماز عید فطر
در پی تظاهرات سراسری مردم، امام خمینی، که تحولات کشور را با دقت و درایت خاصی دنبال می‌کردند، پیامی در روز 15 شهریورماه 1357ش صادر کردند و خواستار تداوم و تعمیق مبارزات انقلابی شدند. در بخشی از این پیام خطاب به ملت ایران آمده بود: «مردم مسلمان ایران به دنبال برگزاری نماز عید، دست به عبادت ارزنده دیگری زدند که آن فریادهای کوبنده علیه دستگاه جبار و چپاولگر برای به‌پا داشتن حکومت عدل اسلام است که کوشش در این راه از اعظم عبادات است و فدایی دادن در راه آن سیره انبیای عظام، خصوصا نبی اکرم و وصی بزرگ او، امیر مؤمنان است. اینجانب از فداکاری‌های ملت ایران تشکر کرده و قدرت و عظمت او را در پناه قرآن و احکام اسلام از خداوند متعال با تضرع خواهانم... ملت عظیم‌الشأن ایران! نهضت خود را ادامه داده و هرگز سستی به خود راه ندهید، که نمی‌دهید. مطمئن باشید ــ به امید خدا ــ پیروزی و سرافرازی نزدیک است».6
 

نمایی از برگزاری نماز عید فطر سال 1357ش در تپه‌های قیطریه

 
واکنش محمدرضا پهلوی به این رویداد
راه‌پیمایی عید فطر سال 1357ش چنان عظیم و گسترده بود که محمدرضا پهلوی را به وحشت انداخت و او را  به واکنش وا داشت. پهلوی دوم، که از سرعت و شتاب حوادث بسیار نگران شده بود، در جلسه‌ای با حضور فرماندهان نظامی و نیروهای مسلح تصمیم گرفت در تهران و چندین شهر دیگر کشور حکومت‌نظامی اعلام کند؛ تصمیمی که تبعات بسیاری برای رژیم شاه داشت و یک جنگ آشکار با مخالفان رژیم به‌شمار می‌آمد.7
 
نماز عید فطر و جمعه سیاه
نکته مهمی که نباید از آن غافل شد تأثیری بود که این واقعه بر رویدادهای پس از خود داشت. در واقع حضور گسترده مردم در نماز عید فطر ظرفیتی انقلابی ایجاد کرد که تنها چند روز بعد به واقعه جمعه سیاه منتهی شد. به معنای دقیق کلمه تنها چهار روز از نماز عید فطر می‌گذشت که حادثه 17 شهریور سال 1357ش اتفاق افتاد؛ جمعه‌ای که در آن، مردم انقلابی به خیابان‌ها ریختند و در اعتراضی سراسری علیه رژیم پهلوی در میدان ژاله تهران تظاهرات برپا کردند. نیروهای نظامی رژیم شاهنشاهی در مقابل این اقدام، مردم را به‌شدت سرکوب کردند و نزدیک به دویست نفر از شهروندان تهرانی را به شهادت رساندند. همین امر سبب شد مبارزات انقلابی مردم به آتشی زیر خاکستر بدل شود؛ آتشی که چندان زیر خاکستر نماد و روند تحولات انقلابی چنان شتابی به خود گرفت که کمتر از شش ماه بعد مبارزات انقلابی مردم به پیروزی رسید و رژیم شاهنشاهی از هم فروپاشید.
 
در پایان باید گفت که نماز عید فطر سال 1357ش همچون نقطه عطفی در مبارزات انقلابی مردم سبب شد موتور محرک انقلاب سرعتی بیش از پیش پیدا کند. در حقیقت، حضور گسترده و میلیونی مردم در سراسر کشور خون تازه‌ای در کالبد نیروهای انقلابی دمید و روحیه آنها برای ادامه مبارزه علیه رژیم شاهنشاهی را دوچندان کرد. شاه نیز که از حضور مردم آشفته شده بود، پس از این حادثه سیاست سرکوب را در پیش گرفت، اما از آن نیز طرفی نبست و در نهایت مجبور به ترک قدرت و خروج از کشور شد. 
 
پی نوشت: