در کنار اهمیت و احترامی که امام خمینی برای خدمات مذهبی آیت‌الله حائری قائل بودند، در نوع مواجهه با نظام سیاسی، میان این دو عالم بزرگ تفاوتِ کنش وجود داشت
پایگاه اطلاعرسانیپژوهشکده تاریخ معاصر؛حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی از فقیهان بزرگ و مراجع تقلید معاصر شیعه بود. ایشان علاوه بر تدریس و تربیت شاگردان بزرگی همچون امام خمینی، آثار علمی گران‌قدری نیز از خود به یادگار گذاشت. آیت‌الله حائری نقش مهمی در نهادمند کردن تشیع در روزگار اختناق رضاشاهی داشت. با توجه به اینکه در تاریخ حوزه، آیت‌الله حائری شخصیت بزرگی است این نوشتار به دیدگاه امام خمینی درباره مواضع و فعالیت‌های آیت‌الله حائری در دوره استبداد رضاشاهی اختصاص یافته است.
ورود به دنیای آیت‌الله حائری
آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری، مؤسس حوزه علمیه قم، در سال 1238 در میبد یزد چشم به دنیا گشود. پدر وی کشاورزی پرهیزگار بود. عبدالکریم پس از انجام تحصیلات مقدماتی و سطوح در یزد، راهی عتبات مقدسه شد. ایشان در آنجا از دانش استادان بزرگی همچون سیدمحمد فشارکی و شیخ فضل‌الله نوری بهره برد. در سال 1293 بنا به دعوتی که از آیت‌الله حائری شد، ایشان به اراک مهاجرت کرد و در آنجا حوزهای بنیان گذاشت و به مدت هشت سال به پرورش فضلا و طلاب علوم دینی مشغول شد. آیت‌الله حائری مسافرتی به قم و زیارت حضرت معصومه داشت و در همین مسافرت بحث ماندن ایشان و تأسیس حوزه علمیه قم به میان آمد. ایشان در ادامه و با اصرار علما، بهویژه آیت‌الله بافقی، در سال 1301 در شرایطی دشوار به‌طور رسمی حوزه علمیه قم را تأسیس کردند. حوزه در دوره قدرت‌یابی رضاخان پا گرفت و ازاین‌رو فعالیت آن می‌توانست بسیار پیچیده باشد.1
دین گران‌بهاتر از سیاست
پیش از تشریح دیدگاه امام خمینی درباره مواضع و فعالیت‌های آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی لازم است دیدگاه ایشان درباره سیاست بررسی شود. بعد از تأسیس حوزه علمیه به دست حاج شیخ عبدالکریم حائری، ایشان تلاش کردند در شرایط خفقان سیاسی رضاشاهی، حوزه را حفظ کنند؛ ازاین‌رو کوشید حین حفظ موضع غیرمنفعلانه در برابر سیاست‌های تهاجمی حکومت، از تقابل‌هایی که باعث از میان رفتن حوزه شود نیز پرهیز کنند. شاید بتوان منابع مالی اندک و در ابتدای راه بودنِ حوزه را از مهم‌ترین دلایل اتخاذ چنین رویکردی عنوان کرد. رویکرد آیت‌الله حائری راه هرگونه بهانه‌جویی حکومت وقت و ایجاد شرایط رویارویی سیاستمداران و نظامیان با حوزه علمیه را مسدود کرد.2 در حقیقت در دوره رضاشاه و مادامی که مسئله حجاب و کلاه متحدالشکل مطرح نشده بود، روابط غیرچالشی میان آیت‌الله عبدالکریم حائری یزدی و رضاشاه برقرار بود. اما با مطرح شدن مسئله کشف حجاب و قیام گوهرشاد، روابط دستگاه مذهبی با رضاشاه به متارکه کشید.3 این سیر تاریخی نشان می‌دهد که دین و جایگاه آن برای آیت‌الله حائری بسیار اهمیت داشت و ایشان سیاست را در مرتبه دوم اهمیت قرار می‌داد؛ چرا که تا پیش از اتخاذ رویکرد سراسر خشونت رضاشاه نسبت به جامعه ایران، آیت‌الله حائری حفظ دین را گران‌بهاتر از مداخله در سیاست می‌دانست.
تأیید ابعاد برجسته دینی
امام خمینی اقدام آیت‌الله حائری برای بنیان‌گذاری حوزه علمیه قم را همواره تأیید و از تلاش‌های ایشان قدردانی کرده‌اند. در دیدگاه امام رشد و باروری حوزه قم کار دشوار و پیچیده‌ای بود که به همّت آیت‌الله حائری شروع شد. امام تلاش‌های آیت‌الله حائری برای رشد دین‌داری و حفظ حوزه علمیه را در زمانه رضاشاه و دوره شدت یافتن سیاست‌های استعماری انگلیس بسیار مهم می‌دانستند. نگرانی آیت‌الله حائری برای حفظ حوزه بجا بود. هنگامی که زعیم حوزه، در نیمه‌شب 9 بهمن 1315 درگذشت، برای حوزه قم وضعی دشوار پیش آمد، اما به همت سه تن از مدرسان حوزه، حضرات آیات عظام سیدمحمد حجت کوه کمری، سیدصدرالدین صدر و سیدمحمدتقی خوانساری آسیب جدی به آن وارد نشد. حتی خود امام خمینی تلاش‌های بسیاری برای ایجاد اتحاد و اتفاق و همدلی میان طلاب انجام دادند. امام آیت‌الله بروجردی را به مهاجرت به قم ترغیب کردند و با ازخودگذشتگی آیات سه‌گانه، زعامت حوزه به دست آیت‌الله بروجردی افتاد و ایشان به‌تدریج بر اعتبار آن بسیار افزودند.4 بدین‌ترتیب امام خمینی خدمات دینی آیت‌الله حائری را بسیار سودمند می‌دانستند و درباره اهمیت اقدامات ایشان نیز چنین سروده‌اند:
راستی این آیت‌الله گر در این سامان نبودی
کشتی اسلام را از مِهر پشتیبان نبودی
دشمنان را گر که تیغ حشمتش بر جان نبودی
اسمی از اسلامیان و رسمی از ایمان نبودی5
در جای دیگر نیز سروده‌اند:
عالم شود از مقدمش، خالی ز جهل، از علم پر
چون شهر قم، از مقدم شیخ اجل، میر مهین
ابر عطا، فیض عمیم، بحر سخی، کنز نعیم
کان کَرَم عبدالکریم پشت‌وپناه مسلمین6
آنچه از دیدگاه امام خمینی درباره سیاست‌های مذهبی آیت‌الله حائری برداشت می‌شود چنین است که طریقه امام همان طریقه آیت‌الله حائری است، اما شیوه عملکرد امام به جهت تغییر در اوضاع‌واحوال زمانه مقداری تفاوت کرده است.
بسترمندی کنش متفاوت آیت‌الله حائری و امام خمینی
در کنار اهمیت و احترامی که امام خمینی برای خدمات مذهبی آیت‌الله حائری قائل بودند، در نوع مواجهه با نظام سیاسی، میان این دو عالم بزرگ تفاوتِ کنش وجود دارد. البته باید توجه کرد که این تفاوت در نوع تاکتیک و مبتنی بر بستر و شرایط متفاوت بود. امام خمینی برخلاف آیت‌الله حائری ایستادن در مقابلِ حکومت را همواره درنظر داشتند. این مهم را می‌توان در گزارش‌های حکومتی نیز مشاهده کرد. در سال 1335 ساواک گزارش داده است که علمایی در قم هستند که به عامل اجتماعی علاقه زیادی دارند که از میان آنان می‌توان به امام خمینی اشاره کرد. ساواک آنان را علمایی معرفی کرده است که «به دستگاه حاکمه کشور اعتقادی ندارند».7
از سویی دیگر، آیت‌الله حائری به دلیل حفظ حوزه علمیه قم، از مقابله با رضاشاه خودداری می‌کردند. ایشان معتقد بودند تا پیش از استوار شدن پایه‌های حوزه علمیه نمی‌توان و نباید اقدامی انجام داد. در ماجرای کشف حجاب نیز گفتند: «باید در حد توان کاری کرد... ولی اینجا (حوزه) علمیه قم ثابت و استوار نشده است. ما کوشش کردیم که پایگاه را از نجف به اینجا بیاوریم».8 امام خمینی در کنار آیت‌الله حائری شاهد تبعید برخی روحانیان و واقعه مسجد گوهرشاد و حمله نظامیان رضاخان به حرم امام علی بن موسی‌الرضا(ع) در سال 1314 بودند.
قدردانی امام خمینی از آیت‌الله حائری به دلیل محافظت از تشیع و در عین حال تأکید بر اینکه بستر و زمانه آیت‌الله حائری اجازه فعالیت سیاسی را به ایشان نمی‌داد نشان می‌دهد که امام خمینی در بستری متفاوت رویکردی متفاوت را در پیش گرفتند. امام رضاشاه را دست‌نشانده انگلیس می‌دانستند و همواره نسبت به نظام سیاسی و استعماری انگلیس موضعی خصمانه داشتند.9
امام خمینی درباره نوع کنش‌ورزی آیت‌الله حائری تأکید دارند که این منش مانع از تعرّض حاکمیت به حوزه علمیه شد؛ چراکه آیت‌الله حائری می‌کوشیدند مرزهای خود را با حکومت حفظ کنند تا مبادا به یکی از خط قرمزهای آن، یعنی ساحت حوزه، لطمه‌ای وارد شود. شاید به همین دلیل است که امام خمینی فرموده بودند: «اگر مرحوم حاج شیخ در حال حاضر بودند، کاری را انجام می‌دادند که من انجام دادم و تأسیس حوزه علمیه در آن روز، از جهت سیاسی، کمتر از تأسیس جمهوری اسلامی در ایران امروز نبود».10
آیت‌الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری
هنگام اقامه نماز عید فطر در صحن حضرت معصومه(س) در قم
فشرده سخن
در بررسی مواضع و دیدگاه امام خمینی نسبت به استاد خودش آیت‌الله حائری سه مسئله محوری شایسته بحث و بحث است: نخست اینکه مواضع دینی استاد و شاگرد اشتراکات زیادی با هم دارد و امام پایداری آیت‌الله حائری در حفظ دین را بسیار مهم می‌دانستند. دومین مسئله این است که در بُعد سیاسی تا حد زیادی مواضع امام خمینی به مواضع آیت‌الله حائری نزدیک است. تفاوت در ایستادن در مقابل نظام از جانب امام خمینی و همراهی نکردن با نظام از جانب آیت‌الله حائری را باید در زمینه تاریخی متفاوت بررسی کرد. همان‌طور که در متن آمده است، آیت‌الله حائری به دلیل استحکام نیافتن پایه‌های حوزه علمیه، جنگ با حکومت را با از بین رفتنِ بنیان حوزه برابر می‌دانستند. مسئله سوم و مهم‌ترین مسئله این است که بینش سیاسی امام با آیت‌الله حائری تفاوتی نداشت و هر دو با نظام استبدادی مخالف بودند. در نهایت باید چنین نتیجه‌گیری کرد که تأسیس و اقدامات آیت‌الله حائری کاشتن بذر حوزهای بود که میوه آن یعنی انقلاب اسلامی را امام خمینی برداشت کرد.
پی نوشت:
1. م- جرفادقانی، علمای بزرگ شیعه از کُلینی تا خمینی، قم، انتشارات معارف اسلامی، 1364، صص 366-369.
2. عبدالهادی حائری، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران، امیرکبیر، چ سوم، 1381، ص 181.
3. حبیب لاجوردی، خاطرات دکتر مهدی حائری یزدی، طرح تاریخ شفاهی ایران دانشگاه هاروارد، بازتاب نگار، کتاب نادر، 1359، ص 75.
4. سیدمحمدحسین منظورالاجداد، مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست: اسناد و گزارش‌هایی از آیات عظام نائینی، اصفهانی، قمی، حائری و بروجردی، 1292 تا 1339 شمسی، تهران، انتشارات شیرازه، 1379، ص 336.
5. روح‌الله خمینی، دیوان امام: سروده‌های حضرت امام خمینی(س)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چ ششم، 1374، ص 278.
6. پرتال امام خمینی، همان.
7. رسول جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران سال‌های 1320- 1357، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، چ چهارم، 1382، ص 130.
8. همان، صص 127-128.
9. سیدحسن امین، «جمهوری اسلامی ایران و نظم سیاسی بین‌المللی»، روش‌شناسی علوم انسانی، ش 20 (پاییز 1378)، ص 20.
10. پرتال امام خمینی، معرفی و شرح حال اساتید امام خمینی و تأثیراتشان بر امام، قابل‌دسترس در:
https://b2n.ir/y85821
