مرکز اصلی کتب و نسخ خطی ایران کجاست؟

پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ یکی از برجسته‌ترین و ماندگارترین اقدامات آیت‌الله سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی در حوزه علم و فرهنگ تأسیس کتابخانه‌ای عظیم و غنی است که بعدها با نام خود ایشان به کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی معروف شد. انگیزه وی از تأسیس این کتابخانه جمع‌آوری نسخ ارزشمند خطی و جلوگیری از خروج این آثار از ممالک اسلامی بود؛ به طوری که ایشان در این راه از هیچ تلاشی فروگذار نکردند. بر این اساس، در ادامه این نوشتار کوتاه، به مساعی خستگی‌ناپذیر آیت‌الله مرعشی نجفی برای تأسیس سومین کتابخانه جهان اسلام و مرکز بزرگ فرهنگی بین‌المللی در قم پرداخته خواهد شد.
 
اندیشه پیوند گسسته‌‎های فرهنگی
نخستین سنگ‌بنای تأسیس کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی به بیش از هشتاد سال پیش بازمی‌گردد؛ یعنی زمانی که آیت‌الله در حوزه علمیه نجف به فراگیری دانش و تحصیل اشتغال داشت. در آن دوره هنوز ارزش و اهمیت کتب خطی و میراث فرهنگی اسلامی مانند امروز بر همگان روشن نبود؛ ازاین‌رو، بیگانگان و دلالان بین‌المللی کتاب و سودجویان و سوداگران کتاب و عوامل دولت‌های استعماری، کتاب‌های نفیس و کمیاب و نسخه‌های خطی را به کمترین قیمت می‌خریدند و از کشورهای اسلامی خارج می‌ساختند. در آن زمان کسی به فکر حفظ و نگهداری و گردآوری این میراث بزرگ نبود و کوششی براي جلوگیری از خروج این کتاب‌های ارزشمند از کشورهای اسلامی انجام نمی‌شد.
 
داستان چگونگیِ شکل‌گیری اندیشه و انگیزه گردآوری کتب معتبر و منابع نفیس علمی و دینی و سپس تأسیس کتابخانه‌ای عظیم و کم‌نظیر در قم به دست آیت‌الله مرعشی نجفی از قول خود ایشان این‌گونه آغاز شده است:
 
«روزی در حال عبور از قیصریه نجف، عده‌ای از اهل علم را دیدم که در محلی تجمع کرده‌اند... دیدم کسی با چوب ایستاده و کتاب‌هایی را به حراج گذاشته ‌است... یک مقدار که ایستادم دیدم بیشتر این ذخایر اسلامی و شیعی را شخصی به نام کاظم با پول زیادی می‌خرد... سؤال کردم این شخص کیست؟ گفتند: او نماینده کنسول انگلیس در بغداد است. به فکر افتادم... یا قصد از بین بردن آنها را دارند یا می‌خواهند منابع دست اول شیعی را که در اختیار برخی از علما بوده جمع‌آوری کنند تا ما به آنها دسترسی نداشته باشیم...».[1]
 
بدین ترتیب، سیدشهاب‌الدین با هدف حراست از میراث فرهنگ اسلامی و شیعی به فکر شناسایی و گردآوری کتب و نسخه‌های قدیمی افتاد و برای حفظ منابع دینی و اسلامی و جلوگیری از غارت آنها توسط بیگانگان، تلاشی بی‌وقفه را آغاز كرد که تا آخرین سال‌های زندگی ايشان ادامه يافت.
 
گام‌های مقاوم در مسیری دشوار
کتاب‌ها و رسائل خطی، نسخه‌های قدیمی و منابع علمی و دینی در میان مواریث فرهنگی جهان، جایگاهی ویژه دارند؛ زیرا هر یک به نوعی تجلی‌گاه علوم، فنون و هنرهای گوناگون بشر و هویت و تمدن هر فرهنگی قلمداد می‌شوند. دولت‌های استعمارگر اروپایی در چند سده اخیر با آگاهی از این مسئله موج عظیم غارت و چپاول میراث اسلامی را در اغلب کشورهای اسلامی به راه انداختند.[2] آیت‌الله مرعشی از جمله معدود افرادی بود که این امر را تاب نیاورد و درصدد جلوگیری از تاراج این میراث برآمد و با درآمد اندک حاصل از طلبگی به جمع‌آوری کتب نفیس خطی و دیگر آثار اسلامی پرداخت، اما در این مسیر، با موانع جدی نیز روبه‌رو شد.
 
عدم تمكن مالي و رقيبان قدرتمندي كه ميراث فرهنگي اسلامي را از كشورهاي اسلامي خارج مي‌ساختند، دو مشكل اساسي بر سر راه ايشان بود. با وجود اين، ایشان به‌قدری به این مسئله اهتمام داشتند که برای حفظ برخی از این آثار دشواری‌های فراوانی را به جان می‌خریدند. در این میان، مسئله تأمین منابع مالی براي تهیه کتب و نسخ خطی و قدیمی کاری بسیار دشوار بود؛ به‌طوری که آیت‌الله مرعشی «با انجام نماز و روزه استیجاری، حذف یک وعده غذای روزانه، کاستن بخشی از مخارج زندگی و کار شبانه در کارگاه‌های برنج‌کوبی در نجف اشرف پس از فراغت از درس به جمع‌آوری این کتاب‌ها پرداخت و مجموعه‌ای از نسخه‌های خطی و کتاب‌های چاپی نایاب را گردآوری کرد».[3] 
 
افزون بر این، رقابت قدرت‌های استعمارگر بر سر تصاحب این منابع به قدری بود که بنا بر گزارش‌های تاریخی و نیز روایت فرزند آیت‌الله مرعشی، ایشان برای خرید کتاب و نسخه خطی «ریاض‌العلما»ي میرزا عبدالله افندی، که اتفاقا نسخه منحصربه‌فردی هم بود، با حاکم انگلیسی نجف اشرف درگیر شدند و شبی را در زندان سپری کردند:
 
«یک‌بار ایشان در نجف از بازار می‌گذشتند که می‌بینند پیرزن تخم‌مرغ‌فروشی، یک کتاب خطی را هم در کنارش گذاشته است و می‌خواهد آن را بفروشد... کنسول انگلیس در نجف هم به‌شدت دنبال گردآوری نسخ خطی بود و می‌دانست ابوی ما هم دنبال این آثار هستند. او هم از وجود این کتاب خبردار می‌شود و به پیرزن می‌گوید: این آقا هر قیمتی که به تو داد، من دو برابر بیشتر می‌دهم... پیرزن به کنسول می‌گوید: این کتاب را به این سید می‌دهم و به تو نمی‌دهم. خلاصه مرحوم ابوی نسخه خطی را می‌گیرند. شب در حجره‌شان بودند که شرطه‌ای می‌آید و می‌گوید: از شما شکایت شده است! معلوم می‌شود کنسول انگلیس این ماجرا را درست کرده است. به‌هرحال مرحوم ابوی را به زندان می‌برند».[4]
 
بااین‌حال و به‌رغم وجود چنین دشواری‌ها و موانعی، مجموعه گران‌سنگی از کتب و نسخ خطی و مجموعه‌های آثار علمای شیعی و اسلامی به دست ایشان فراهم آمد، و بنیاد کتابخانه عمومی فعلی در نجف نهاده شد.
 

آیت‌الله العظمی سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی
در حاشیه یکی از بازدیدها از کتابخانه عمومی خویش در قم (دهه 1360)

 
چگونگی تأسیس کتابخانه آیت‌الله مرعشی
قبل از تأسیس کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، در قم عمده‌ترین کتابخانه‌ها عبارت بودند از: کتابخانه مدرسه فیضیه، کتابخانه مسجد اعظم و چند کتابخانه جزئی دیگر که مجموع آنها را اگر قالب یک کتابخانه گرد می‌آوردند، باز هم با یک کتابخانه متناسب با نیاز و جایگاه حوزه علمیه قابل مقایسه نبودند. آیت‌الله مرعشی در سال 1342ق، که از عراق به ایران مهاجرت كردند، مجموعه فراهم‌شده از کتاب‌های خود را به ایران انتقال دادند و در منزل شخصی خود به نگهداری از آنها پرداختند و همچنان به جمع‌آوری دیگر نسخه‌های نفیس نیز ادامه دادند.[5] علاوه بر این، آیت‌الله از طریق مکاتبه با علما و شخصیت‌های علمی و دانشگاهی کشورهای اسلامی، کتاب‌های نفیس و ارزشمند را تهیه می‌کرد، به صورتی که تمامی اتاق‌های بیرونی و درونی منزل ایشان مملو از کتاب شده بود.
 

حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمود مرعشی نجفی،
متولی کنونی کتابخانه عمومی آیت‌الله العظمی سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی،
در حال مصاحبه در عمارت اولیه این کتابخانه (دهه 1350)

 
به‌تدریج و با افزایش تعداد کتاب‌های خریداری‌شده دشواری دیگری مطرح شد: محدودیت فضا و نبود مکانی مناسب برای نگهداری حجم انبوهی از کتب و رسائل خطی و نفیس در علوم دینی و اسلامی، فلسفه، حقوق، علوم طبیعی و... . در چنین شرایطی آیت‌الله مرعشی، 278 نسخه خطی نفیس را که بیشتر به زبان فارسی بود در سال 1338ش به دانشکده معقول و منقول سابق (دانشکده الهیات و معارف اسلامی فعلی واقع در دانشگاه تهران) اهدا كردند. شمار زیادی از نسخه‌های خطی و کتب چاپی نفیس نیز از طرف ایشان به کتابخانه‌های آستان قدس رضوی، آستانه حضرت معصومه(س)، آستانه حضرت عبدالعظمیم(ع)، آستانه شاهچراغ، مدرسه فیضیه و دیگر کتابخانه‌های داخل و خارج کشور اهدا شد. بااین‌حال مشکل محدودیت فضا همچنان باقی ماند.[6]
 
سرانجام، استقبال روزافزون طلاب و علما برای مطالعه، کمبود فضای مناسب برای کتابخانه و خرید کتاب‌های جدید موجب شد آیت‌الله مرعشی در گامی دیگر و در تکمیل تلاش‌های بی‌وقفه خود، با اختصاص طبقه سوم مدرسه علمیه خیابان ارم قم (خیابان آیت‌الله مرعشی فعلی) ــ که اتفاقا این مدرسه نیز توسط ایشان ساخته شده بود ــ کتابخانه بسیار بزرگی (کتابخانه فعلی) را تأسیس نماید که در نیمه شعبان 1394ق/ شهریور 1353ش با حدود شانزده‌هزار جلد کتاب چاپی و خطی افتتاح شد.[7]
 
آیت‌الله مرعشی قسمت اعظم کتاب‌های خود را که در حقیقت ثمره یک عمر مساعی همه‌جانبه در راه حفظ میراث اسلام و شیعه بود، به کتابخانه جدید اهدا کرد و از آن پس هر روز بر مجموعه ذخاير خطی و چاپی آن افزوده و تدریجا همه کتاب‌های ایشان، اعم از خطی و چاپی، به این ساختمان جدید منتقل گردید و بر عموم وقف شد.
 

آیت‌الله العظمی سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی
در حال کلنگ‌زنی ساختمان جدید کتابخانه خویش در قم (سال 1369)

 
کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی اکنون شهرت جهانی دارد و با چهارصد مؤسسه، مرکز علمی و کتابخانه در سراسر جهان ارتباط دارد. همچنین، با دارا بودن بیش از 250000 جلد کتاب چاپی و 25000 جلد کتاب در ردیف کتابخانه مجلس شورای اسلامی و کتابخانه آستانه قدس رضوی است. این کتابخانه بسیاری از کتب خطی اسلامی جهان را داراست و به لحاظ مجموعه نسخه‌های خطی اسلامی نخستین کتابخانه در کشور و سومین کتابخانه در جهان اسلام به‌شمار می‌آيد. بسیاری از این کتاب‌ها جزء نفیس‌‎ترین و باارزش‌ترین متون تاریخی است که قرن‌‎ها از عمر آنها می‎گذرد.
 

نمایی از قرائت‌خانه کتابخانه عمومی آیت‌الله العظمی سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی در قم (دهه 1370)

 
فرجام سخن
کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی در شهر قم، یکی از بزرگ‌ترین، متفاوت‌ترین و کم‌نظیرترین کتابخانه‌های ایران و البته جهان است که به گواه تاریخ، بنیان‌گذار آن برای برپایی‌اش از جان مایه گذاشت و هرگز از تلاش باز نایستاد و به راستی که این مصرع شعر از حکیم ابوالقاسم فردوسی، شاعر بنام پارسی‌گوی، که می‌فرماید: «بسی رنج بردم در این سال سی...» در شرح تلاش‌های آیت‌الله مرعشی نجفی برای تأسیس این کتابخانه عظیم، به معنای واقعی کلمه مصداق پیدا می‌کند.
 
پي‌نوشت‌ها: