محمدیوسف ریاضی هروی

                                                                                                            
محمدیوسف ریاضی هروی، فرزند محمداکبر ابدالی در 12 ربیع الأول سال 1290ق، در روستای چهار باغ تُرکها - از توابع هرات- به دنیا آمد. پدر و نیاکان وی به امور دیوانی و نظامی دارالسلطنه هرات اشتغال داشتند و محمدیوسف نیز که از هوش و ذکاوت خاصی برخوردار بود از خردسالی در کارهای پدر او را یاری می کرد و در غیاب او، وظیفه اش را پیش می برده است.
 
خانواده ریاضی هروی از هواخواهان و طرفداران امیر شیرعلیخان و فرزندان او بوده اند و از همین سبب وی در سلطنت امیرعبدالرحمان خان پادشاه افغانستان مورد خشم وی واقع شده و ناگزیر ترک میهن نمود و در سال 1309ق، با خانواده خویش به مشهد مهاجرت کرد.
 
محمدیوسف، مدتی را در قوچان در خدمت شجاع الدوله بود و پس از درگذشت وی(1311ق) سفری به هرات داشت که با مخاطراتی نیز روبه رو شد و دوباره به مشهد بازگشت. ریاضی هروی در آن هنگام، کوشید تا حمایت سیاسی و مالی دولت ایران یا عثمانی یا انگلیس را به دست آورد؛ اما توفیق نیافت و در نهایت توانست تحت حمایت سیاسی و مالی کنسولگری روسیه قرار گیرد و به این ترتیب، تا پایان زندگی(1330ق) مدت شانزده سال تحت حمایت مالی و سیاسی کنسولگری روس در مشهد قرار گرفت.  1
 
ریاضی هروی، به تدریج در مشهد صاحب املاک و مستغلاتی شد و با رجال ایالت خراسان نشست و برخاست داشت و در حلّ و عقد بسیاری از امور اجتماعی خراسان دخیل بود که به همین علت نیز ابتدا مورد اتهام و بازداشت و تبعید از جانب دارالایاله قرار گرفت که بعداً از وی رفع اتهام شد.
 
ریاضی هروی، حوادث و وقایع مهم زندگی خویش را در رساله ای تحت عنوان «بیان الواقعه» در مقدمه مجموعه آثار خویش که به «کلیات ریاضی» و «بحرالفواید» مشهور است، شرح داده است. او در رخدادهای خراسان در سال 1330ق، سهم فعالی به نفع محمدعلیشاه قاجار داشته و به قول صاحب منتخب التواریخ پس از آرامش اوضاع خراسان، توسط روسها کشته شده است تا مبادا تحریکات آنها را بروز دهد.
 
محمدیوسف اهل ذوق و مطالعه بود و طبع شعر هم داشت و با توجه به امر واقعه نگاری، گویا به منابع سرشاری از گزارشهای وقایع روزگار خویش دسترسی داشته و آثار منثور و منظوم خویش را در یک مجلد بزرگ تدوین کرد و برادرش محمدحسین خان آن را به خط نستعلیق کتابت کرد و در 1324ق، چاپ سنگی شد. 2
 
کتاب «عین الوقایع» به صورت سالشمار بیان وقایع را از ایران و افغانستان آغاز می کند و پس از آن به شرح رخدادهای دیگر کشورها می پردازد.
 
اهمیت کتاب «عین الوقایع»
 
کتاب «عین الوقایع» هرچند در رابطه با اخبار، گزارشها و وقایع دوره ناصرالدین و مظفرالدین شاه قاجار است؛ اما به وقایع سالهای پادشاهی فتحعلی شاه و محمدشاه نیز اشاره دارد. مطالعه و بررسی این اثر از جهاتی حائز اهمیت می باشد از جمله:
 
نخست اینکه مؤلف به منابع غنی اطلاعاتی روزگار خویش دسترسی داشته و با توجه به تأمین سیاسی و مالی که نمایندگی سیاسی روسیه مقیم خراسان در باب او متعهد بوده، ناگزیر از رعایت بسیاری از ملاحظات و کتمان وقایع و جلب قلوب رجال نبوده است؛ و خواننده این نکته را در جریان بسیاری از وقایع می تواند ببیند از جمله واقعیت قتل امیرکبیر ذیل وقایع سال 1268ق یا مثلاً واگذاری آخال به روسها ذیل وقایع سال 1295ق.
 
نکته مهم دیگر در باب اهمیت این اثر اینکه نویسنده در مورد وقایع خراسان از آنجا که در سالهای نخست حضورش در آن منطقه به روزنامچه ها و واقعه نگاشتها دسترسی داشته و در سالهای آخر نیز در متن و بطن وقایع آنجا قرار داشته، به تفصیل سخن گفته است.
 
در مورد وقایع سالهای سلطنت مظفرالدین شاه نیز در مقایسه با سالهای قبل از آن منابع مطبوع، اندکی در دست است که مهمترین آنها افضل التواریخ اثر حسین خان افضل المُلک است که البته آن هم به ذکر وقایع سالهای 1317-1314ق، اکتفا کرده؛ اما ریاضی هروی در کتاب عین الوقایع، وقایع را تا سال 1324ق، گزارش داده است.
 
باید به این نکته نیز اشاره داشت که نثر و بیان محمدیوسف خان ریاضی هروی در نوشتن «عین الوقایع» سلیس و خالی از عیوب لفظی و معنوی نیست و تعقیدات فراوانی داراد ولی مثلاً در مقایسه با کتاب ناسخ التواریخ نثری  نسبتاً روان و قابل فهم می باشد. 3