از خدمت به پهلوی تا «شاه رفت»

از دیرباز رسانه به معنای عام و روزنامه به معنای اخص کلمه را رکن چهارم دموکراسی معرفی کرده‌اند؛ در ایران نیز روزنامه‌ها از کاروان «تأخیر تاریخی» در حوزه تولد پدیده‌های اجتماعی عقب نماندند و پس از چندین دهه انتشار روزنامه‌ها در غرب، با گرته‌برداری از مدل آنها متولد شدند. «اطلاعات» یکی از قدیمی‌ترین و به عبارتی‌ دیرینه‌ترین روزنامه فارسی‌زبان است که تا به امروز نیز حیات دارد و فراز و نشیب‌های بسیاری را تجربه کرده است؛ از تغییر مواضع تا تجربه نقاط عطف...

یک برگ کاغذ دو رو
مجوز روزنامه «اطلاعات» مربوط به سال ۱۳۰۴ است، اما در سال ۱۳۰۵ نخستین شماره آن منتشر شد؛ درحالی‌که در سال ۱۳۰۴ مجوز روزنامه به نام سلیمی صادر شده بود، اما سال بعد، عباس مسعودی موفق به انتشار نخستین شماره روزنامه اطلاعات شد و صرفا یک کاغذ دو رو بود که به عنوان خروجی چاپخانه روزنه در اختیار مخاطبان خود قرار گرفت. جالب آن است که شماره دوم آن با تأخیر یک‌ماهه در مردادماه ۱۳۰۵ منتشر شد.۱

تشکیل هیئت تحریریه
یک سال اول انتشار اطلاعات علاوه بر اینکه با چاپ نامرتب روزنامه همراه بود سال آزمون و خطا برای اطلاعات نیز بود، اما در سال دوم انتشار، روزنامه دچار دگردیسی کامل شد و یکی از دلایل آن نیز استقرار تدریجی هیئت تحریریه در روزنامه بود که پس از دفتردار شدن روزنامه رقم خورد؛ بنابراین سال دوم انتشار اطلاعات را باید به عنوان یک نقطه عطف در تاریخ سینوسی این روزنامه محسوب کرد.

تغییر رویکرد
عباس مسعودی به عنوان صاحب امتیاز روزنامه، ابتکارات مناسبی در اطلاعات داشت؛ برای مثال وی به صرف انتشار خبر اکتفا نکرد، بلکه گزارش‌های جنجالی را نیز چاشنی فعالیت اطلاعات کرد و در کنار آن به عنوان یک رویه همیشگی، از عکس چهره‌های مشهور نیز در گوشه و کنار روزنامه بهره می‌گرفت۲ و بدین طریق در جذب مخاطب از روزنامه‌های هم‌دوره خود موفق‌تر بود.

در خدمت پهلوی
عباس مسعودی از برهه‌ای در روزنامه‌اش روی رضاشاه قمار کرد و البته پاسخ قمار خود را نیز گرفت و به دربار نزدیک شد؛ برای مثال اطلاعات در سال ۱۳۰۷ گزارشی پرطمطراق از سفر رضاشاه به خوزستان منتشر کرد که بسیار در ارتباط وی با دربار مؤثر واقع شد.

در واقع در دوره پهلوی اول اطلاعات به روزنامه‌ای مشهور شد که هر روز عصر به سود دولت منتشر می‌شود؛ یکی از مواهبی که از رهگذر این خوش‌خدمتی نصیب مسعودی شد این بود که اطلاعات چهارصفحه‌ای، هشت‌صفحه‌ای شد و مسعودی نیز شش دوره حضور در مجلس را تجربه کرد.

دال دیگری که مؤیّد غش کردن اطلاعات به سود پهلوی اول بود حضور عباس مسعودی در سفر به ترکیه در معیت رضاشاه به عنوان تنها روزنامه‌نگار جمع بود و قرار بود اطلاعات گزارش این سفر را منتشر کند و البته مسعودی در اطلاعات، کم نیز به سود رضاشاه در این سفر اغراق نکرد؛ برای مثال در یکی از تلگراف‌های خود به اطلاعات در مورد استقبال از رضاشاه در این سفر نوشت: «همه جمعیت شهر در خیابان‌های پایتخت (ترکیه) از شاه استقبال کردند!»

عباس مسعودی از برهه‌ای در روزنامه‌اش روی رضاشاه قمار کرد و البته پاسخ قمار خود را نیز گرفت
سرمقاله «تأثر مردم»
یکی دیگر از نقاط عطف فعالیت روزنامه اطلاعات، سرمقاله معروف «تأثر مردم» بود که در بحبوحه اشغال ایران توسط متفقین نگارش شد و محتوای آن محکومیت این حمله بود و البته نخست‌وزیر وقت کاملا بر محتوای مقاله نظارت داشت.۴

سفارتخانه‌های بریتانیا و شوروی به‌شدت به این موضع روزنامه اعتراض کردند و نگارش آن را به دستور رضاشاه دانستند. همین مسئله سبب شد رضاشاه حکم به توقیف روزنامه دهد و البته اطلاعات پس از رفع توقیف سریع خود در شماره ۲۵ شهریور همان سال خبر کناره‌گیری رضاشاه از سلطنت را منتشر کرد.

آتش در دفتر
اطلاعات در آغازبه‌کار پهلوی دوم نیز همان موضع عصر نخست را دنبال کرد با این تفاوت که تعداد رقبا به واسطه دموکراسی نیم‌بند محمدرضا بیشتر شده و البته فضا برای نقد اطلاعات به‌ویژه از سوی رسانه‌های چپی نیز فراهم شده بود. در این برهه، انگ اصلی بر پیشانی اطلاعات این بود که رسانه طرفدار پهلوی است و البته جنس اعتراضات به عملکرد اطلاعات صرفا در فضای ژورنالیستی و کلامی باقی نماند و ساختمان روزنامه در سال ۱۳۲۴ توسط گروه‌های چپ به آتش کشیده شد و اطلاعات مجبور شد پس از مدت‌ها دفتر خود را تغییر دهد.

سیاست کج‌دار مریز
اطلاعات از سال ۱۳۲۵ به بعد سیاستی دوگانه را در پیش گرفت که براساس نظر بسیاری برگرفته از مواضع دولت انگلستان بود. اطلاعات در این برهه تلاش می‌کرد از سویی حمله جدی به شاه و خاندان پهلوی نداشته باشد و از سوی دیگر با انتشار گزارش‌هایی تلاش می‌کرد تا مخالفان شاه را نیز راضی نگاه دارد و این سیاست محافظه‌کارانه را تا مدت‌ها ادامه داد.

خوانش کودتا به قیام ملی
یکی دیگر از نقاط مهم در تاریخ پرفراز و نشیب روزنامه اطلاعات نحوه موضع‌گیری این روزنامه در جریان اتفاقات مربوط به نهضت ملی شدن نفت و به‌ویژه کودتای ۲۸ مرداد سال 13۳۲ بود.
مقالات و نوشته‌های روزنامه‌ اطلاعات در جریان کودتای 28 مرداد 1332 به خوبی موقعیت‌سنجی سیاست‌گذاران آن را آشکار می‌کرد. اطلاعات در این برهه با مشاهده‌ تزلزل ارکان رژیم پهلوی مجددا سیاست دوگانه‌ خود را احیا کرد؛ جنس مقالات و خوانش کودتا به قیام ملی پس از پیروزی کودتا همه و همه بیانگر این بود که تثبیت آینده سیاسی در عرصه ژورنالیسم پهلوی برای اطلاعات مهم‌تر از موضع‌گیری شفاف در قبال یک واقعه سیاسی همچون کودتاست. مواضع اطلاعات در دوران پساکودتا بیشتر با سیاست‌های نخست‌وزیران وقت تنظیم می‌شد و این گونه بود که اطلاعات به روزنامه‌ای نیمه‌رسمی بدل شد.۵

شخصی‌سازی اطلاعات
نکته مهم دیگر در تاریخ روزنامه اطلاعات این است که روزنامه به‌ویژه در دهه 13۴۰ به تریبون رسمی و شخصی عباس مسعودی تبدیل شد و وی از ابزار روزنامه به عنوان حربه‌ای برای سرکوب مخالفان خود بهره گرفت؛ برای مثال در برهه‌ای، گزارش‌ها و اخبار روزنامه اطلاعات کاملا بر اقدامات غلامرضا نیک‌پی به عنوان وزیر آبادانی و مسکن متمرکز می‌شود و درصدد تخریب وی برمی‌آید و انگیزه اصلی نیز این است که نیک‌پی در دوران وزارتش داماد مسعودی را که معاون وزارتخانه مذکور بوده، اخراج می‌کند و این گونه است که اطلاعات هجمه بسیاری بر وزیر وارد می‌کند و یا در برهه‌ای نوک پیکان انتقاد تمامی گزارش‌های اطلاعات متوجه احمد نفیسی، شهردار تهران، بود؛ به نحوی که حتی صدای ساواک نیز از این حجم از انتقادات درآمد و البته بعدها مبرهن شد که علت مسئله، ناکام ماندن مسعودی در زدوبند با شهرداری بوده است.

انقلاب و موقعیت جدید
فضای سال‌های 13۵۶ و 13۵۷ هم برای اطلاعات و هم سایر روزنامه‌های آن برهه جدید بود و این جراید با موقعیت تازه‌ای روبه‌رو شده بودند. یکی از اقدامات این روزنامه در سال 1356 چاپ مقاله «ایران و استعمار سرخ و سیاه» با نام مستعار احمد رشیدی مطلق بود. اطلاعات که در این برهه بنیان‌گذار اصلی خود یعنی عباس مسعودی را از دست داده بود (1353) و مؤسسه توسط پسرش (فرهاد مسعودی) اداره می‌شد کم کم تغییر موضع داد و رویکرد حمایت از معترضین را برگزید و در جریان اعتصاب عمومی مطبوعات در ۱۸ مهرماه ۱۳۵۷ نیز با سایر روزنامه‌ها همگام شد. علت اصلی اعتصاب نیز اعتراض به انتصاب دولت نظامی ازهاری بود و این گونه بود که اطلاعات پس از عمری انتشار به مدت ۶۲ روز منتشر نشد.

«شاه رفت»
۲۶ دی‌ماه سال ۱۳۵۷ اطلاعات با درشت‌ترین حروف ممکن که در تاریخ خودش و حتی شاید روزنامه‌نگاری ایران تا آن برهه سابقه نداشت تیتر معروف «شاه رفت» را منتشر کرد. سیر حوادث بسیار شتابان و البته پرجزئیات بود و همین سبب شد تا در آن ایام اطلاعات بعضا در ۲ یا ۳ نوبت نیز منتشر شود و به انعکاس وقایع و رخدادهای جریان انقلاب اسلامی بپردازد. در این مدت فرهاد مسعودی همچنان گرداننده اصلی روزنامه بود و البته بعدها و در سال ۱۳۵۸ رویکرد روزنامه کاملا تغییر کرد و بنیان‌گذاران قبلی که به وابستگی به رژیم قبل و یا سوء استفاده‌های مالی شهره بودند کنار گذاشته شدند و برگ جدیدی در تاریخ پرفراز و نشیب روزنامه اطلاعات باز شد که همچنان نیز مفتوح باقی مانده و روزنامه اینک نیز چاپ می‌شود.

عباس مسعودی (۱۳۵۳ - ۱۲۷۴) (نفر دوم از راست)، روزنامه‌نگار، سیاست‌مدار، سناتور و پایه‌گذار روزنامه اطلاعات، در دوره محمدرضا پهلوی
شماره آرشیو: 579-111م

https://iichs.ir/vdcewx8z.jh8fwi9bbj.html

قلعه باستیل ایران

مصاحبه با آیت‌‏الله حاج ‏آقا مهدی امامی پیرامون شخصیت و قیام آیت‌الله حاج‏‌آقا نورالله نجفی ‏اصفهانی

حاج آقا نورالله اصفهانی

مبارزه اقتصادی حاج آقا نوراللّه و آقا نجفی با استعمار

حاج‏ آقا نورالله و دفاع از میراث فرهنگی

از خدمت به پهلوی تا «شاه رفت»