مجله «ایران امروز» یکی از نشریات وابسته به سازمان پرورش افکار بود که به مدت سه سال منتشر شد، اما با وجود پیش‌بینی‌هایی که برای آن شده بود، خیلی زود مشخص شد این نشریه انتظارات مؤسسان را برآورده نخواهد کرد
پایگاه اطلاعرسانیپژوهشکده تاریخ معاصر؛ مجله «ایران امروز» یکی از نشریات وابسته به حکومت پهلوی اول بود که توسط سازمان پرورش افکار منتشر می‌شد. این نشریه در راستای توجیه و مشروعیت‌زایی برای سیاست‌های فرهنگی حکومت رضاشاه پدید آمد و به مدت سه سال منتشر شد، اما به نظر می‌رسد آن‌قدر که حکومت به پیامدهای انتشار آن دلبسته بود عایدی نداشت. چرایی این مسئله و فرایند انتشار این روزنامه موضوع این نوشتار است.
در ابتدای راه تربیت افکار
دولت رضاشاه برای دفع مخالفت‌هایی که در مواجهه با سیاست‌هایی همچون کشف حجاب و تغییر لباس رقم خورد، علاوه بر راهکارهای خشونت‌آمیز، در پی چاره‌ای برآمد که افکار مردم را تغییر دهد؛ ازاین‌رو در راستای تغییر افکار عمومی به‌ترویج هنجارهای مورد نظر خود پرداخت تا اعتماد عمومی را نسبت به حکومت و سیاست‌هایش جلب کند و از سویی مخالفت‌ها را کاهش دهد.
بنابراین با فراهم شدن زمینه‌های لازم، هیئت وزیران در جلسه 12 دی 1317 اساسنامه تشکیلاتی به نام «سازمان پرورش افکار» را به تصویب رساند. از جمله وظایف اساسی این سازمان، تشکیل کمیسیون اصلاح مطبوعات کشور بود. در هفتمین جلسه هیئت مرکزی سازمان پرورش افکار، اساسنامه «کمیسیون مطبوعات» به تصویب رسید و در 30 بهمن 1317 این کمیسیون به ریاست محمد حجازی، ملقب به مطیع‌الدوله، از نویسندگان آن دوره، فعالیت خود را آغاز کرد. پنج وظیفه عمده این کمیسیون شامل هدایت کلی مطبوعات کشور، اصلاح و کنترل کیفیت چاپ در کشور، تربیت کادر جدید و متخصص برای مطبوعات، سفارش و انتشار کتاب‌هایی در راستای اهداف سازمان پرورش افکار و ایجاد نشریه قوی مصور و تبلیغاتی به‌عنوان ارگان سازمان پرورش افکار بود.1
محمد حجازی (مطیع‌الدوله)
شماره آرشیو: 4738-5ع
هرچند در پی تشکیل سازمان پرورش افکار، هر یک از مطبوعات به شکلی به ارگان تبلیغاتی دولت بدل شدند بااین‌حال، مدیران این سازمان، یک نشریه بهره‌مند از بهترین اسلوب‌های نگارش، صفحه‌بندی و چاپ را لازم می‌دانستند؛ بنابراین در جلسه‌ای که اواخر بهار 1317 با حضور علی‌اصغر حکمت، کفیل وزارت فرهنگ، و سرپاس مختاری، ریاست شهربانی کل کشور، برای رسیدگی به وضع روزنامه‌های تهران برگزار شد، انتشار مجله ماهیانه‌ای به قطع بزرگ و به‌صورت مصور تصویب شد. از نظر کاوه بیات این مجله که ضرورت انتشارش به تأیید شاه نیز رسید، نمونه مجسم و مشخصی از تلاش فکری و تبلیغاتی حکومت در معرفی و توجیه دستاوردهای عصر پهلوی بود.2
بر اساس مفاد اساسنامه‌ای که برای مجله تدوین شد وزارت کشور ضمن قبول حمایت از این نشریه، تأمین بقای آن، تصویب بودجه و رسیدگی به محاسباتش را نیز برعهده گرفت، ولی مواردی چون انتخاب و استخدام کارمندان و دیگر موارد اداره مجله را بر عهده مدیران آن گذاشت.3
در نهایت «ایران امروز» به عنوان مجله‌ای ادبی و سیاسی به مدیریت محمد حجازی از 24 اسفند 1317ش تا اسفند 1320ش به مدت سه سال ماهانه اما نامرتب انتشار یافت. حجازی که با نگارش رمان‌هایی چون «آئینه و هما» نامی برای خود دست و پا کرده بود، با پذیرش مدیریت این نشریه مواضع خود را در حمایت از رضاشاه به نمایش گذاشت.
تصویر یکی از شماره‌های نشریه «ایران امروز»
«ایران امروز» ارگان «سازمان پرورش افکار» به‌شمار می‌آمد. سازمان پرورش افکار به خاطر پاسخگویی به شبهات شکل‌گرفته درباره اقدامات فرهنگی حکومت پهلوی ایجاد شده بود و وظیفه مجله نیز در همین راستا بود. سردبیری مجله را نیز دکتر ناظرزاده کرمانی به عهده داشت که نخست از مخالفان رضاشاه بود، ولی بعد تغییر رویه داد و برای کمک به حجازی در نشر مجله به دستگاه او پیوست. در این مدت سه سال انتشار این نشریه در مجموع 34 شماره این نشریه منتشر شد. هر شماره ایران امروز، 54 صفحه داشت و به قطع وزیری بزرگ بود. پشت جلد هر شماره هم تصویر یکی از بناهای تاریخی یا مناظر طبیعی ایران به چاپ می‌رسید.4
محتوای ایران امروز
نخستین شماره ایران امروز در 24 اسفند 1317، سالروز تولد رضاشاه، با طرح جلدی که تصویر پل ورسک بر آن نقش بسته بود منتشر شد. هرچند در اسناد موجود از کمیسیون مطبوعاتی سازمان پرورش افکار هدف از انتشار این نشریه بیان نشده است، ولی در سرمقاله نخستین شماره ایران امروز آمده بود: «کارکنان این مجله بنا به وظیفه مقدس دانش‌پروری... هم‌میهنان را به شاه‌پرستی و میهن‌دوستی رهبری می‌کنند».5 بنابراین همان‌طور که در اهداف سخنرانی‌های پرورش افکار آمده بود هدف از انتشار ایران امروز «... تلطیف عواطف و ارشاد و علاقه‌مند کردن افراد کشور به زندگانی نوین و برانگیختن احساسات ملی آنها ...» بود.6
نخست‌وزیر ... از تمام وزارتخانه‌ها و ادارات دولتی، نام و نشانی کارمندانی را که در سراسر کشور حقوقشان به هزار ریال می‌رسد خواست تا مجله [ایران امروز] برای آنها فرستاده شود و حق‌الاشتراک آنها نیز از حقوقشان کسر و به صورت مستقیم به دفتر مجله ارسال شود
در همین راستا مجله با گزارش‌های مصوری از رژه 3 اسفند، سالروز کودتا، و دیگر مراسم رسمی همچون افتتاح یکی از ایستگاه‌های راه‌آهن، تولد شاه یا ولیعهد، نمایشگاه‌های سالانه کالای ایران، جشن‌های فارغ‌التحصیلی دانشکده جنگ، سالروز کودتای 3 اسفند و دیگر مراسم و آیین‌هایی که می‌توانست با تصاویری چند توأم شود،7 سخنرانی‌های اعضای سازمان پرورش افکار،8 آشنایی با صنایع نوپا و دیگر مؤسسات اقتصادی کشور چون کارخانه‌های بلورسازی، سیمان، چای و دخانیات با عکس و تفصیلات در هر شماره،9سعی داشت احساسات ملی مخاطب را برانگیزد و تصویری خوشایند از آن روزگار نشان دهد.
در کنار این گزارش‌ها که تصویری از ایران زمان رضاشاه ترسیم می‌کرد تصاویری از عظمت گذشته ایران نیز چاپ می‌شد. به‌نظر می‌رسد گردانندگان روزنامه از این طریق درصدد بودند میان دو ایران دیروز و امروز پیوندی مستقیم برقرار کنند و در این مسیر بیشتر بر ایران باستان تأکید می‌شد. دست‌مایه اکثر مقالات این بخش، که اغلب به قلم افرادی چون مهدی بهرامی، محمدتقی مصطفوی و حسین بصیری نوشته می‌شد، اشیای گردآوری‌شده در موزه ایران باستان بود. علاوه بر این، بررسی‌های ابراهیم پورداوود در باب مباحثی چون «دساتیر»، «فروردین» و «خرمستر» نیز در همین راستا منتشر می‌شد؛ همچنین سلسله مقالاتی در باب ابنیه مساجد اصفهان و شیراز و دیگر جاها و نوشته‌هایی در باب هنر نقاشی یا فرش‌بافی ایران در این دوره نیز نشان می‌دهد دوران پس از اسلام نیز فراموش نشده است10 هرچند در قیاس با ایران باستان سهم کمتری داشت.
اما دیگر نوشته‌های ایران امروز بیش از آنکه مانند مقاله‌ها و گزارش‌های تبلیغاتی فوق ویژه «ایران امروز» باشد نمونه‌هایی از سبک و سلیقه روز بودند که در سایر مجلات آن دوره مانند «مهر» یا «باختر» هم منتشر می‌شدند نظیر قطعات ادبی محمد حجازی و رشید یاسمی، بررسی‌های تاریخ ادبی عباس اقبال و سعید نفیسی، سلسله مقالات مفصلی درباب ادبیات معاصر جهان از فاطمه سیاح و نوشته‌هایی از دکتر قاسم غنی و محمود ثنایی و رضازاده شفق. «ایران امروز» با انتشار این مقالات درصدد «تلطیف عواطف و ارشاد» مخاطب بود.11 از جمله مقالات تحقیقی و اساسی در این بخش می‌توان به انتشار پژوهش مفصل سعید نفیسی درباره امام فخر رازی در چند شماره ایران امروز اشاره کرد.12 اما هیچ‌کدام از این مطالب نتوانست موجب اقبال مخاطبان به این نشریه شود.
تصویر یکی از شماره‌های نشریه «ایران امروز»
ایران امروز در سراشیبی
وابستگی و حکومتی بودن این نشریه که آن را به ابزار تبلیغاتی حکومت بدل کرده بود موجب شد این نشریه نتواند در جذب مخاطب موفق عمل کند؛ چنان‌که به‌رغم خوش‌بینی بسیار در ابتدای تأسیس این نشریه، که پیش‌بینی شده بود درآمد آن «به مصرف بهبودی مجله و دیگر بنگاه‌های آن برسد»، خیلی زود مشخص شد این نشریه نه‌تنها درآمدی نخواهد داشت، بلکه در صورت فروش تمام شماره‌هایش و کسب درآمد از آگهی‌های تجاری، هنوز هم باید هزینه چاپخانه از جای دیگری تأمین شود. ازآنجاکه هیچ راهی برای کمک خارج از بودجه نبود، این نشریه درخواست وامی معادل سیصدهزار ریال از وزارت دارایی را مطرح کرد که نه‌تنها با آن موافقت نشد، بلکه با دادن مهلت برای پرداخت بدهی چاپخانه مجلس نیز مخالفت شد. در کنار عوامل دیگری مانند گرانی فزاینده کاغذ و به‌ویژه عدم استقبال عمومی از چنین مجله‌ای ادامه انتشار ایران امروز با دشواری‌های جدی مواجه شود.13
این نشریه با مشکل توزیع نیز رو‌به‌رو بود. «با آنکه از ابتدا مجله در پنج‌هزار شماره منتشر می‌شد، ولی خریداری برای آن وجود نداشت.» انتشار این نشریه آن‌قدر از بعد تبلیغاتی برای حکومت اهمیت داشت که خود برای جلب مشترک دست به کار شد؛ چنان‌که شخص نخست‌وزیر در اواسط آبان 1318 تمام استانداری‌ها و فرمانداری‌های کشور را با یک بخشنامه وادار کرد برای جلب مشترک به تعداد همان نمونه‌هایی که جهت آنها ارسال شده بود اقدام کنند و نتیجه را به صورت مستقیم به او اطلاع دهند، ولی پس از چند روز که این بخشنامه چندان تأثیری بر روند افزایش مشترکان ایران امروز نداشت، نخست‌وزیر بخشنامه مفصل‌تری به تمام وزارتخانه‌ها و ادارات دولتی ارسال کرد که در آن با ذکر اهمیت مجلات مصور گفته شده بود که در تمام دول متمدن از این‌گونه مجلات دایر و برای بحث و تکمیل آن اقدامات جدی می‌شود. در ادامه این بخشنامه آمده بود که این نشریه یکی از وسایل مؤثر برای شناساندن ترقیات کشور در داخل و خارج کشور بوده و بر تمام افراد روشنفکر واجب است که برای کمک به ترمیم فرهنگ بین اهالی، مشترک آن شده و دیگران را نیز به اشتراک ترغیب کنند. نخست‌وزیر حتی به این توصیه هم اکتفا نکرد و در ادامه از تمام وزارتخانه‌ها و ادارات دولتی، نام و نشانی کارمندانی را که در سراسر کشور حقوقشان به هزار ریال می‌رسد خواست تا مجله برای آنها فرستاده شود و حق‌الاشتراک آنها نیز از حقوقشان کسر و به صورت مستقیم به دفتر مجله ارسال شود.14
اما این سازوکارهای اجباری برای جذب مخاطب هم جواب نداد. نشریه ایران امروز از همان ابتدا با وابستگی به بودجه دولتی ایجاد شده بود و بنابر ماهیت تبلیغاتی و بلندگو بودن ایدئولوژی حکومت رضاشاهی بیشتر از آنکه علایق مخاطب برایش اهمیت داشته باشد اهداف و منافع حکومت برایش مهم بود؛ بنابراین مطالبش از جذابیت برخوردار نبود و همین موجب اعتراضات کتبی و مقاومت منفی شد. در نهایت نیز با تمام حمایت‌های دولتی از عهده هزینه‌های سنگین نگارش و چاپ برنیامد و قرار شد هر سه ماه یک‌بار مجله‌ای به چند زبان خارجی برای تبلیغات دولتی منتشر شود، اما با بروز حوادث شهریور 1320 و سقوط رضاشاه، سازمان پرورش افکار و مجله ایران امروز منحل شدند تا این رویه تبلیغاتی یک‌سویه و مستقیم در عمل شکست بخورد.
فرجام سخن
نشریه «ایران امروز» مولود سازمان پرورش افکار بود. این سازمان «ایران امروز» را برای شکل‌دهی به افکار عمومی و کاستن از مخالفت با سیاست‌های فرهنگی حکومت ایجاد کرد. این نشریه ماهیتی ایدئولوژیک داشت و منافع و ایدئولوژی شاهنشاهی و ملی‌گرایی افراطی رضاشاه را تبلیغ می‌کرد و درصدد بود از این طریق به مشروعیت‌زایی برای حکومت بپردازد؛ درحالی‌که از جذب مخاطب و جذابیت پیام و محتوا غافل شد و آنها را فدای تملق و تمجیدهای یک‌سویه از نظام رضاشاهی کرد تا در نهایت با سقوط رضاشاه و انحلالش پروژه شکست سیاست‌های تحمیلی رضاشاه کامل شود.
پی نوشت:
1. مجموعه آیین‌نامه‌های سازمان پرورش افکار و مجموعه نخستین رشته سخنرانی‌های پرورش افکار، تهران، انتشارات دبیرخانه سازمان پرورش افکار، 1318، ص 18.
2. کاوه بیات، «ظهور و سقوط روزنامه ایران امروز»، گفتگو، ش 4 (1373)، ص 50.
3. همان‌جا.
4. یحیی آرین‌پور، از صبا تا نیما، ج 3: از نیما تا روزگار ما، تهران، زوار، 1374، صص 71-72.
5. ایران امروز، ش 1، 24 اسفند 1317.
6. اساسنامه کمیسیون سخنرانی پرورش افکار، وزارت فرهنگ، سالنامه و آمار، 1315-1316 و 1316-1317، تهران، شرکت سهامی چاپ، ص 204.
7. کاوه بیات، همان، ص 51.
8. یحیی آرین‌پور، همان، صص 71-72.
9. کاوه بیات، همان، ص 51.
10. همان، صص 51-52.
11. همان، ص 52.
12. یحیی آرین‌پور، همان، صص 71-72.
13. کاوه بیات، همان، ص 52.
14. همان، صص 52-53. https://iichs.ir/vdcc44qs.2bqom8laa2.html
