موفقیت جمهوری اسلامی را پیروزی اسلام می‌دانست

محمدرضا کائینی

□ به عنوان نخستین پرسش، از نظر شما برجسته ترین ویژگیهای علمی و شخصیتی آیت‌الله شهید سید محمدباقر صدر کدامند؟
بسم الله الرحمن الرحیم.بنده به عنوان یکی از شاگردان ایشان، کتب متعددی در این باره نوشته‌ام و می‌توانید پاسخ بسیاری از سؤالات خود را در آنها پیدا کنید، اما به‌طور اجمال نکته‌ای که در ایشان بیش از همه جلوه می‌کند، اندیشه جهانی ایشان است. شهید صدر زمانه و مقتضیات امروز جهان را به‌خوبی می‌شناخت، از آخرین دستاوردهای علمی و نظری جهان خبر داشت و لذا می‌توانست به پرسشهای گوناگونی که مطرح می‌شدند، پاسخهای درخور و قانع‌کننده‌ای بدهد. ایشان توانسته بود اصالت، سنت و نوگرایی را با یکدیگر جمع کند، لذا یکی از بزرگ‌ترین اندیشمندان اسلامی معاصر بود و عمیقاً اعتقاد داشت اسلام اصیل، ماهیتی جریان‌ساز و پویا دارد و می‌تواند به همه نیازهای زمانه پاسخ مناسب بدهد.

□ چگونه؟
به این ترتیب که ما آرا و اندیشه‌های خود را بر اسلام بار نکنیم و مانع از پویایی آن نشویم. ایشان در عین نوگرایی و توجه به شرایط زمانه، به‌شدت پایبندِ چهارچوبها و اصالت تفکر اسلامی و بر این باور بود که نوگرایی و تجدد جز در سایه شناخت دقیق ریشه‌ها، اصالتها و سنتها میسر نمی‌شود.

□برای نیل به این هدف، به شما به عنوان یکی شاگردانشان چه توصیه‌هایی می‌کردند؟
یک بار از ایشان خواستم در باره تحقیقات علمی و مطالعات فلسفی مرا راهنمایی کنند. ایشان توصیه کردند به کتابهای اصلی و کلاسیک فلسفه هم مراجعه کنم، چون بدون فهم اصول فلسفی در کتب قدیمی فلسفه درک مکاتب فلسفی معاصر ممکن نیست. واقعاً هم درک مطالب و مکاتب فلسفی قدیم فهم فلسفه را برای‌ام آسان کرد.

□ ویژگیهای تدریس ایشان چه مواردی بودند؟
شهید صدر شاگردان خود را به‌شدت از سطحی‌نگری و عجله در فهم مطالب منع و همواره آنان را به تفکر و تأمل ترغیب می‌کردند و همواره تأکید داشتند نوآوری فقهی بدون تسلط بر آرای فقهای پیشین ممکن نیست و چنانچه ما به هنگام مواجهه با موضوعات جدید از روش آنها پیروی کنیم، آرای ما هم همان‌طور مستحکم و با ارزش خواهند بود.
یکی از مواردی که ایشان از بعضی از شاگردان خود خواستند این بود که دائره‌المعارف فقهی را به سرانجام برسانند. باید توجه داشت این نونگریها در محیط نجف مطرح می‌شدند که در آن نشانی از توجه به اندیشه‌های نو نبود و برخی از علمای این حوزه متوجه نبودند که وظیفه اصلی حوزه این است که چراغ راه جامعه شیعی باشد و خود را با تحولات زمانه هماهنگ کند.

□ عامل اصلی محبوبیت ایشان در بین طلاب جوان و قشر تحصیلکرده جامعه از نظر شما کدام‌اند؟
ایشان به دلیل برخورداری از قدرت علمی و شخصیتی بالا، به شکل طبیعی مورد اقبال قشر تحصیلکرده بود. شاگردان شهید صدر هم این شیوه را پذیرفتند و دنبال کردند.

□ رویکرد سیاسی و اجتماعی شهید صدر چه ویژگیهایی داشت؟
مهم‌ترین ویژگی این بود که ایشان نگاه اصلاحی خود را به مرزهای عراق محدود نمی‌کرد، بدین معنا که در عین اینکه تلاش می‌کرد عراق را از چنگال رژیم خونخوار بعث نجات بدهد، به فکر سایر کشورهای اسلامی، از جمله ایران هم بود و همواره از امام و انقلاب اسلامی حمایت می‌کرد. توجه ایشان به مسائل جهان عرب و کشورهای شمال افریقا سبب شد اندیشه‌های ایشان به سرعت در این کشورها گسترش و حامیان زیادی پیدا کنند. شهید صدر در تمام این کشورها مقلدین فراوانی داشتند و رساله عملیه ایشان «الفتاوی الواضحه» تنها رساله یک مرجع شیعه است که در قاهره چاپ و تمام نسخه‌های آن در مصر فروخته شد! جالب اینجاست که یکی از علمای اهل سنت مقدمه‌ای بر این رساله نوشت و شیوه شهید صدر را در طبقه‌بندی بدیع فتاوا ستود. شناخت دقیق و عالی شهید صدر از دیگر تمدن‌های دنیا، ایشان را به عنوان یکی از تواناترین متفکران اسلامی در جهان مطرح کرد. در دوره‌ای که مارکسیسم و کمونیسم دنیا را تحت تأثیر خود گرفته بود، کتابهای «فلسفتنا» و «اقتصادنا» و کتابهایی که ایشان در باره بانکداری بدون ربا نوشت، توجه اندیشمندان دنیا را جلب کرد. این کتابها در حالی که حدود نیم قرن پیش نوشته شده‌اند، هنوز تازه هستند.

□ به نظر شما رمز پویایی و تحرک تفکر شهید صدر تا واپسین دم حیات در چیست؟
هنگامی که یک عالم دینی خود را موظف به پاسخگویی به مسائل و پرسشهای زمانه می‌داند، بدیهی است همواره از تحرک و پویایی برخوردار خواهد بود. شهید صدر همواره در حال رصد اندیشه‌های جدید بود و جالب اینجاست که در این مسیر در آرا و اندیشه‌های خود هم تجدیدنظر می‌کرد و در آخرین سال عمر، اندیشه‌های فلسفی خود را مورد بازنگری قرار داد.

□ شیوه برخورد شهید صدر با اندیشمندان غیر حوزوی و نیز روشنفکران دینی چگونه بود؟
روش مبتنی بر استدلال و منطق برای شناخت منطق برتر، از جمله اینکه ایشان با دکتر شریعتی مکاتباتی داشتند و با اینکه زبان یکدیگر را نمی‌فهمیدند، اما نامه‌های‌شان به یکدیگر ترجمه می‌شدند. دکتر شریعتی در باره شهید صدر گفته بود: «این مرد قدرت آن را دارد که آب دریا را در کوزه‌های بگنجاند و چون عقابی است که بر فراز آسمان پرواز می‌کند و از اوج به هر سو می‌نگرد و آنچه را که مناسب اهداف خود می‌بیند برمی‌گزیند!» نمی‌دانم چرا نقدهای شهید صدر بر بعضی از آثار دکتر شریعتی در ایران منتشر نشدند. شیوه شهید صدر همواره مبتنی بر روشنگری و فهم بیشتر حقیقت بود. ایشان از برخورد سلبی حذر می‌کرد و معتقد بود برخورد سلبی از لحاظ منطقی، نتیجه مفیدی را در بر ندارد و انگیزه دینی را از افراد می‌گیرد.

□ حوزه‌های نجف و قم با شیوه‌های نوگرایانه شهید صدر چگونه برخورد می‌کردند؟این اندیشه ها چه بازخوردهایی داشتند؟
شهید صدر معتقد بود باید به شیوه سنتی حوزه‌ها به دلیل اخلاص و صداقت‌شان احترام گذاشت و سنت اگر به معنای اصالت و فراتر از آداب و رسوم باشد، رعایت آن واجب است. جامعه سنتی اعم از متفکرین و مردم عادی همواره در برابر نوگرایی موضع داشته‌اند و دارند. البته نوگراییهای اصیلی چون نوگرایی بزرگانی همچون شهید صدر، با نوگراییهای بی‌ملاک و ضابطه که عمدتاً توسط روشنفکران مطرح می‌شوند، تفاوت دارد. نوگرایی روشنفکران دینی، غالباً انکار دین و مذهب به شکل محترمانه است، در حالی که نوگرایی اصیل، مبتنی بر اصالت‌های دینی و قادر به پاسخگویی به نیازهای زمانه است. متأسفانه برخی از افراد ناآگاه با وجود نیات خالص دینی در برابر این نوگراییهای اصیل که ضامن پویایی مکتب است می‌ایستند. شهید صدر هم از مخالفتهای این گروه بسیار آزار دید، آن‌قدر که همه دروس حوزوی خود را تعطیل کرد و فقه و اصول را کنار گذاشت! ایشان می‌گفت: در چنین فضای بسته‌ای، حتی نفس کشیدن هم ممکن نیست! خیلی‌ها به‌جای فهم اندیشه‌های ایشان، بیشتر در پی مچ‌گیری بودند!
تعطیل دروس ایشان ادامه یافت تا زمانی که مرحوم آیت‌الله خویی برای ایشان پیغام فرستاد: اگر مرا قبول دارید برگردید، چون حوزه به این‌گونه بحثها نیاز دارد! در هر حال شهید صدر معتقد بود بسیاری از افرادی که با اندیشه‌های جدید مخالفت می‌کنند، معتقدند دارند به حوزه علمیه خدمت می‌کنند ،درعین حال حوزه به‌رغم وجود این افراد، دارای نهاد و ذات پاک و مستعد برای فعالیت‌های علمی سازنده است. حرکتهای اصلاحی هم هزینه دارد که حداقل آن مواجهه با این افراد و جریانات است. مواجهه با علمای نوگرا در حوزه علمیه قم هم سابقه دارد. تحریم فلسفه در حوزه علمیه قم بر این اساس که فلسفه موجب انتشار شبهات می‌شود، یکی از این موارد است.
مهم‌ترین اصل این است که فرد نوگرا خسته نشود و در کار خود استمرار داشته باشد. شهید صدر معتقد بود کسی که از وجوه شرعیه حوزه علمیه استفاده می‌کند، مکلف به تلاش برای استنباط احکام و پاسخ‌گویی به نیازهای دینی جامعه است.

□ شهید صدر غیر از تولید اندیشه و نظریه‌پردازی، در حوزه عمل هم فعال بودند. تحلیل شما از این رویکرد چیست؟
ایشان معتقد بود انبیا و اولیا که وظیفه هدایت مردم را به عهده داشتند، این کار را صرفاً با موعظه انجام نمی‌دادند، بلکه عملاً هم برای تحقق جامعه آرمانی تلاش می‌کردند. ایشان به طلاب خود می‌گفت: خود را برای نبرد در جنگ جهانی اسلامی آماده کنند، تواناییهای خود را بشناسند و خلاءهای وجودی خود را پر کنند. علت مخالفت شدید رژیم بعث با ایشان هم همین بود که خود را در چهارچوب نظریه‌پردازی محصور نمی‌کرد و شیوه‌های عملی تحقق آرمان‌ها را نیز مطرح می‌ساخت. ایشان از سال‌ها قبل می‌دانست این شیوه لاجرم به شهادت وی منجر خواهد شد، با این همه ذره‌ای از رسالتی که به عنوان یک عالم دینی به عهده داشت غفلت نکرد. حمایت قاطع ایشان از انقلاب اسلامی هم ناشی از همین طرز تفکر است.

□ ظاهراً ایشان در باره قانون اساسی متناسب با جمهوری اسلامی ایران هم جزوه‌ای را تدوین کرده بودند. در این باره هم توضیحاتی بفرمایید.
ایشان با اینکه خود یک مرجع مسلم تقلید بود و در جهان تشیع مقلدین بی‌شماری داشت، بارها اعلام کرده بود حاضرم در یکی از روستاها نماینده امام خمینی باشم! ایشان به شاگردان خود در ایران نامه‌های متعددی نوشت و از آنان خواست همه تجارب و تواناییهای خود را برای موفقیت جمهوری اسلامی به کار بگیرند. ایشان در زمانی که هنوز بحثی از قانون اساسی جمهوری اسلامی نبود، پنج جزوه به نام «الاسلام یقود الحیات» نوشت که یکی از آنها «لمحه عن الدستور الجمهوریه الاسلامیه» یا همان قانون اساسی بود. همچنین جزواتی در باره منابع قدرت در نظام اسلامی و فلسفه حکومت در اسلام با عنوان «خلافه الانسان و شهادت الانبیاء» نوشت. ایشان موفقیت جمهوری اسلامی را پیروزی اسلام می‌دانست.
https://iichs.ir/vdca.enek49nu65k14.html

وقتی که مسیر مرجعیت در ایران تغییر کرد

مبنای تاریخی ـ فکری امام در مخالفت با لایحه دولت اسدالله علم

اولین لرزه‌های انقلاب اسلامی

مشارکت آری؛ ابزارانگاری خیر

چرا امام خمینی نوروز سال 42 را عزای ملی اعلام کرد؟

موفقیت جمهوری اسلامی را پیروزی اسلام می‌دانست