روشنفکر، بانفوذ و روشنگر بود

□ حضرتعالی برای ادامه تحصیلات از قم به نجف رفتید. چگونه با شهید سید محمدباقر حکیم آشنا شدید؟
بسم الله الرحمن الرحیم. بنده در نجف، ایشان را از دور می‌شناختم و می‌دیدم در کلاسهای شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر حضور پیدا می‌کند و بسیار هم به درس اهمیت می‌دهد. بنده خودم حدود شش ماهی، در کلاسهای شهید صدر شرکت کردم که ایشان هم می‌آمد. بنده اولاً: ایرانی بودم و ثانیاً: تازه درس خارج فقه را شروع کرده بودم و در آنجا آشنایی خاصی با ایشان نداشتم. آشنایی بنده با ایشان، در واقع در ایران بود که شکل گرفت. ایشان یکی از شاگردان برجسته شهید آیت‌الله صدر و انسان بسیار روشن و آگاهی بود که علاوه بر تحصیل، تدریس هم می‌کرد. برایم بیشترین جلوه ابعاد زندگی ایشان، در دوره مرجعیت پدرشان آیت‌الله العظمی سید محسن حکیم بود.

□ فعالیت ایشان در بیت آیت‌الله العظمی سید محسن حکیم به چه شکل بود؟
باید به این نکته توجه داشت که بازوی مرجعیت آیت‌الله‌العظمی سید محسن حکیم، فرزندان ایشان بودند که هر یک در یکی از ابعاد فکری، اجتماعی و اجرایی تلاش می‌کردند. شهید سید محمدباقر حکیم در بیت پدر کار اجرایی خاصی نداشت، اما در زمینه مسائل فکری و نظری بسیار صاحب‌نظر بود.

□ ویژگیهای شخصیتی و علمی بارز ایشان از نظر شما کدامند؟
ایشان به دلیل استعدادهای شخصی و شرایط خانوادگی ممتاز، از جایگاه علمی والایی برخوردار و در بین طلاب نجف شاخص بودند. ایشان دروس خارج فقه را در محضر پدرشان و آیت‌الله العظمی خویی فرا گرفتند، اما استادی که بیش از هر کس دیگری بر اندیشه‌های فلسفی و اصولی ایشان تأثیر گذاشت، شهید آیت‌الله صدر بودند. شهید آیت الله سید محمدباقر حکیم همواره مقید بودند در درس ایشان حضور یابند و حتی اگر ناچار به انتخاب بین درس پدر و ایشان می‌شدند، قطعاً درس شهید صدر را انتخاب می‌کردند. اندیشه‌های فقهی، فلسفی و حکومتی ایشان، کاملاً نشان می‌دهد پرورش یافته مکتب شهید صدر هستند.

□ به نظر شما تفاوتی بین مکتب سیاسی شهید آیت الله سید محمد باقر صدر و مکتب آیت‌الله سید محمدباقر حکیم وجود دارد؟
بنده در این زمینه تحقیق خاصی نکرده‌ام که بتوانم پاسخ دقیقی بدهم، ولی با توجه به حرکت عمومی شهید صدر و برخوردهایی که داشتند و مطالبی که از ایشان چاپ شد، تصور می‌کنم بسیار به هم نزدیک هستند. شهید حکیم هم به نظر بنده نسبت به حکومت همان نگرش شهید صدر را داشت، در عین حال که جرئت حرکت به سوی تشکیل حکومت را از حضرت امام خمینی گرفته بود، چون به عینه می‌دید امام حکومت تشکیل داده‌اند، در حالی که قبل از امام، هرگز کسی تصورش را هم نمی‌کرد یک حرکت دینی به نتیجه برسد و بتواند حرکتی را شکل بدهد.

□ بنابراین حضور حضرت امام در نجف را منشأ یک حرکت سیاسی در حوزه نجف می‌دانید.اینطور نیست؟
قطعاً حضور امام در نجف در آنجا، حرکت بسیار گسترده‌ای را ایجاد کرد و بسیاری از نجفیها به‌نوعی تحت تأثیر افکار امام قرار گرفتند. اساساً خود طرح حکومت اسلامی توسط حضرت امام، حرکت بسیار عظیمی بود.من خودم نوار درس اول حکومت اسلامی حضرت امام را برای شهید صدر بردم و گفتم: ایشان از دیروز درس حکومت اسلامی را شروع کرده‌اند. شهید صدر نوار را از من گرفتند که گوش بدهند و گفتند: «چرا سایر علما چنین موضوعی را مطرح نمی‌کنند؟»

□ بنابراین شهید صدر هم قایل به تشکیل یک حکومت اسلامی بودند.اینطور نیست؟
قطعاً همین‌طور است، چون خیلی خوشحال شدند که امام این مسئله را مطرح کرده و در این امر پیشگام شده‌اند. سایر علما هم به اصل ولایت فقیه معتقد بودند، اما کسی در صد سال اخیر نتوانست این اصل را به مرحله عمل برساند و غیر از حضرت امام کسی در این عرصه حضور نداشت، لذا این حرکت امام، در شهید صدر تأثیر عمیقی به‌جا گذاشت و شاگردان ایشان، از جمله شهید سید محمدباقر حکیم هم بسیار تحت تأثیر قرار گرفتند و می‌توان گفت این ایده امام را پذیرفتند و پیگیری کردند.

□ در حوزه نجف چه مانعی وجود داشت که حکومت اسلامی مطرح نمی‌شد؟
این‌طور نیست. موضوع ولایت فقیه همواره در حوزه نجف بحث می‌شد، ولی هیچ‌یک از علما به جنبه عملی آن فکر نمی‌کردند. حضرت امام تنها شخصیتی بودند که این اصل را دنبال و حکومت اسلامی را مطرح کردند.

□ حضرتعالی ظاهراً در ماجرای سخنرانی شهید سید آیت الله محمدباقر حکیم به‌جای آیت‌الله‌العظمی سید محسن حکیم -که منجر به صدور بیانیه نقش مرجعیت شد- حضور داشتید. از آن روز برایمان بگویید.
مرحوم آیت‌الله العظمی سید محسن حکیم قصد داشتند در مخالفت با صدام سخنرانی کنند. جمعیت زیادی هم از شهرهای مختلف عراق به نجف آمدند و اجتماع گسترده‌ای تشکیل شد. شنیدم عده زیادی که در اطراف صحن و خیابانهای نجف جمع شده بودند، با این فکر که آیت‌الله حکیم حکم جهاد خواهند داد، مسلح آمده بودند. تا آن روز چنین جمعیتی را در نجف ندیده بودم. آیت‌الله حکیم تشریف نیاوردند و شهید سید محمدباقر حکیم به‌جای ایشان سخنرانی کردند و بیانیه‌ای با عنوان نقش مرجعیت هم قرائت شد که در آن نقش مرجعیت مفصلاً توضیح داده شده بود. پس از این گردهمایی وضعیت شهر نجف به‌شدت بحرانی شد، به‌طوری که ما خانه، زندگی و همه چیزمان را رها و از عراق فرار کردیم!

□ آشنایی وتعامل شما با شهید آیت‌الله سید حکیم پس از پیروزی انقلاب،چگونه توسعه یافت؟
بنده در ایام جنگ تحمیلی در سمنان امام جمعه بودم و در آنجا برای اسرای عراقی، اردوگاهی را تدارک دیده بودیم. شهید محمدباقر حکیم برای بازدید از اسرای عراقی به سمنان می‌آمدند و در آنجا بود که با ایشان آشنایی نزدیکی پیدا کردم. با تأسیس مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق آشنایی هم بیشتر شد. ایشان نسبت به من لطف و محبت زیادی داشتند وبنده هم به اخلاص، اندیشه و ایثار ایشان ارادت خاصی داشتم.

□ به برخی از اندیشه‌ها و آراء برجسته ایشان اشاره کنید.
یکی از محورهای اندیشه ایشان همچون بسیاری از شخصیتها و علمای برجسته اسلامی، موضوع «وحدت اسلامی» بود که همواره از آن دفاع و در سخنرانیها و گردهماییها که با محوریت موضوع وحدت برگزار می‌شدند، شرکت و سخنرانی می‌کردند.
در زمان حضرت امام، اشاعه اندیشه وحدت اسلامی سبب شد علمای کشورهای مختلف به ایران بیایند و سمینارهای بزرگی برگزار شوند. پس از رحلت امام هم مقام معظم رهبری همان مسیر را ادامه دادند و خواستار حرکت و تفکر وحدت‌بخش بین امت اسلامی در قالب مجمع تقریب مذاهب اسلامی شدند. یکی از کسانی که برای این کار در نظر گرفته شد، شهید آیت الله سید محمدباقر حکیم بودند که در همان جلسات اولیه، به عنوان رئیس شورای عالی انتخاب شدند و تا زمانی هم که در ایران بودند، ریاست این شورا به عهده ایشان بود. ایشان تفکر تقریبی داشتند و بر ضرورت توحید بین جوامع اسلامی و وحدت اسلامی تا پایان عمر پای فشردند. ایشان به همین دلیل در کنفرانسهای مختلفی که در کشورهای سوریه، لبنان، پاکستان و... برگزار می‌شدند، شرکت و با علمای اهل سنت رابطه برقرار می‌کردند تا با همراهی آنان اندیشه تقریب مذاهب اسلامی را دنبال کنند. هنگامی هم که طرح مجمع جهانی اهل‌بیت(ع) مطرح شد، ایشان جزو شخصیتهای بسیار مؤثر، بانفوذ و بنیان‌گزار نخستین همایش این اجلاس بودند. در جلسات و کمیته‌های مختلف این اجلاس هم سخنرانی و نتایج آنها را پیگیری می‌کردند که بسیار مفید بود. هنگامی که قرار شد شخصیتهایی از جهان اسلام برای عضویت در شورای عالی مجمع اهل‌بیت(ع) انتخاب شوند، ایشان به عنوان شخصیت اول از عراق انتخاب شدند. بنابراین تفکر شهید آیت‌الله سید محمدباقر حکیم کاملاً مشخص است. ایشان با روحیه و وحدت اسلامی و تقریبی و اندیشه‌های اهل‌بیت(ع) وارد میدان شدند و در دفاع از مکتب تشیع تا آخرین دم حیات از پای ننشستند.
به اعتقاد بنده، ایشان را می‌توان شخصیتی روشنفکر، بانفوذ، روشنگر و احیاگر اندیشه‌های شهیدآیت الله محمدباقر صدر دانست. شهید صدر با نبوغی حیرت‌انگیز حرکتی مهم را پایه‌گذاری کردند و شهید حکیم پس از ایشان، آن پرچم را به دست گرفتند و انصافاً نقش مهمی در روشنگری و آگاهی‌بخشی به مردم عراق داشتند.

□ نظر ایشان در باره آینده حوزه نجف چه بود؟
ایشان به این نکته مهم پی برده بودند که تفکر و حرکت امام به دلیل حضور حوزه علمیه قم در مسائل اجتماعی و فرهنگی ، جهانی بوده است، لذا ضرورت ایجاد حرکت در حوزه نجف هم برای ایشان مطرح بود و در حوزه علمیه‌ای که در ایران داشتند، بر اساس این تفکر جدید، حرکتی را آغاز کردند. اگر نوشته‌هایشان را مطالعه کنید، لزوم اصلاح حوزه را ملاحظه خواهید کرد.ایشان چنین تفکری را هم داشتند و آن را پیگیری می‌کردند.

□ و نگاهشان به حاکمیت ولی‌فقیه چه بود؟
کاملاً به ولایت فقیه اعتقاد داشتند و همواره پیرو دستورات حضرت امام و مقام معظم رهبری بودند. مجلس اعلای انقلاب اسلامی، اصولاً با سفارش حضرت امام شکل گرفت و امام بودند که به ایشان فرمودند: باید همسویی و همفکری بین گروههای مختلف عراقی شکل بگیرد تا بتوانند دوش به دوش هم با رژیم بعث مبارزه کنند. ایشان فوق‌العاده به دیدگاههای حضرت امام معتقد و علاقمند بودند. پس از رحلت امام در اغلب جلساتی که مسئولان رده بالای نظام خدمت مقام معظم رهبری می‌رفتند، شرکت می‌کردند. در این جلسات به ایشان به عنوان یک شخصیت عراقی نگاه نمی‌شد، بلکه از خودمان بودند و در همه جلسات، مخصوصاً مناسبتها، اعیاد و جلسات مختلف حضور داشتند.

□ با وجود حاکمیت صدام در عراق، حضور ایشان در این جلسات مشکلی برایشان ایجاد نمی‌کرد؟
چرا. صدام سوء استفاده می‌کرد و می‌گفت: مخالفانی که در ایران هستند، عراقی نیستند و جزو مسئولین ایرانی هستند، ولی شهید حکیم از مسئولان ایران فاصله نمی‌گرفتند و همواره در نماز جمعه‌ها، مراسم شبهای احیا، همایشها و کنفرانسهای بین‌المللی و مراسمهای مختلف شرکت می‌کردند. به مناطق مختلفی سفر می‌کردند که اغلب میزبانانش ایرانی بودند، از جمله سفر به سوریه که سعی کردیم سفر موفقی باشد. روزی هم که می‌خواستند به عراق برگردند، با مقام معظم رهبری ملاقات کردند.

□ مقام معظم رهبری چه توصیه‌هایی به ایشان کردند؟
ایشان بر وحدت و یکپارچگی مردم عراق فوق‌العاده تکیه کردند و هشدار دادند وحدت اسلامی باید در عراق حفظ شود و تمامیت ارضی عراق باید باقی بماند. ایشان روی این نکته که نباید بین شیعیان درون خودشان و نیز بین شیعه و سنی جدایی بیفتد، زیرا دشمن سعی می‌کند از این طریق نیروهای مردمی عراق را تضعیف کند، فرمودند مردم عراق باید ضرورت اتحاد در برابر اشغال‌گران را همواره مد نظر داشته باشند. شهید حکیم هم انصافاً در مدت کوتاهی که در عراق بودند، به تک‌‌تک فرمایشهای مقام معظم رهبری عمل کردند.

□ با توجه به منویات رهبران بزرگی چون شهید صدر و شهید حکیم، وضعیت کنونی عراق را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
عراق هم مثل هر کشور در حال تغییر و گذار با چالشهایی روبروست که یکی از آنها اختلاف نظرهایی است که در خود هسته مرکزی جنبش وجود دارد.
علت دیگر دخالت و نقش عوامل خارجی داخل عراق است. همچنین عوامل روانی، عاطفی و اجتماعی نقش مهمی دارند. عوامل خارجی همواره سعی کرده‌اند جنبش اسلامی را از محتوا تهی و آن را منحرف کنند، مخصوصاً هنگامی که رهبری چون شهید صدر یا شهید حکیم از میان می‌روند، آنها امیدوار می‌شوند که بتوانند بین صفوف مبارزین تفرقه بیندازند.
در انقلاب اسلامی هم هنگامی که امام رحلت کردند، امریکاییها و دشمنان تصور می‌کردند همه چیز به هم می‌ریزد و تصورش را هم نمی‌کردند مجلس خبرگان بتواند در ظرف چند ساعت رهبر جدید را تعیین کند و همه نیروها حول محور رهبر جمع شوند. بنابراین همیشه امکان بروز چالشها و اختلافات وجود دارد و دشمن هم سعی می‌کند از این موقعیتها استفاده کند.

□ نقش مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق را در این شرایط چگونه ارزیابی می‌کنید؟
به نظر من به‌رغم تمام مشکلاتی که وجود دارد، این مجلس حرکت درستی دارد ائتلاف احزاب اسلامی در مجلس عراق تا به حال خوب جواب داده است و شخصیتهای دلسوز و متفکری در این احزاب هستند که با یکدیگر همفکری و همراهی می‌کنند. صدام طی 35 سال سعی کرد فرهنگ جاهلیت و ناسیونالیسم عربی را جا بیندازد، ولی اینک مردم در کنار مرجعیت ایستاده‌اند و مقاومت می‌کنند.

□ نقش احزابی چون حزب‌الدعوه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
حزب‌الدعوه، مجلس اعلای انقلاب اسلامی، ائتلاف و همه شخصیتها به‌رغم فشاری که روی آنها بود خوب عمل کردند و ایستادند. امریکا و انگلیس صدها سال است که برای ایجاد اختلاف در ایران نقشه کشیده‌اند، به‌خصوص خاورمیانه، عراق و ایران برایشان از اهمیت حیاتی برخوردارند و برای دستیابی به آنها به هر کاری دست می‌زنند تا یک وقت عراق و منطقه از دستشان خارج نشود، اما به لطف خدا و ارادت به اهل‌بیت(ع) و فداکاری علمای دینی روشنفکران و مردم عراق تاکنون اسلام در عراق زنده است. احترام مردم به مرجعیت شیعه، نشانه پیوستگی عمیق مردم عراق به اسلام است.

□ علل به شهادت رساندن شهید آیت‌الله سید محمدباقر حکیم از نظر شما کدامند؟
شهید آیت‌الله سید محمدباقر حکیم مبارزه و حرکت علمی خود را با یک برنامه مبارزاتی شروع کردند و در این راه تبعیدها، شکنجه‌ها و فشارهای زیادی را از سوی رژیم بعث تحمل و سرانجام هم مهاجرت کردند.
به اعتقاد بنده شهادت ایشان توطئه‌ای از سوی انگلیس و امریکا بود که عوامل خود را در قالب القاعده و گروه‌های تکفیری سازماندهی کردند و فجایع بی‌شماری را رقم زدند. اینها از همان ابتدا با حضور یک شخصیت کلیدی و محوری مخالف بودند و درصدد برآمدند این شخصیت بزرگ را از میان بردارند تا کسی در میدان مبارزه باقی نماند.
آنها از همان ابتدا به فکر ایجاد تفرقه و فروپاشی عراق بودند، زیرا اگر مردم حول محور یک شخصیت با سابقه مرجعیت دینی پدر ایشان جمع می‌شدند، مخصوصاً با علاقه و ارتباط خوبی که عشایر عراق با خانواده ایشان داشتند و با توجه به اینکه اغلب رزمندگان سپاه بدر جزو شاگردان ایشان بودند، چالش عظیمی برای آنان به وجود می‌آمد. شهید حکیم همواره تلاش می‌کردند در کنار آموزشهای دینی و اخلاقی شعله مبارزه با دشمنان را در دل مردم زنده نگه دارند و بدیهی است دشمنان کوشیدند ایشان را از سر راه بردارند که دامنه فعالیتهای ایشان گسترش نیابد. مهم‌ترین عامل برای شکست مردم عراق از بین بردن وحدت و یکپارچگی است و لذا مهم‌ترین اقدامات دشمنان نیز ترور شخصیتهایی است که در جهت تقویت وحدت بین اقشار و قومیت‌های مختلف در عراق تلاش می‌کنند.

□ و سوال پایانی اینکه ارزیابی کلی شما از زندگی سراسر مبارزه شهید آیت‌الله سید محمدباقر حکیم چیست؟
زندگی 70 ساله ایشان، دارای ابعاد مختلف علمی، فرهنگی، سیاسی و جهادی است. ایشان از هر نظر انسان نمونه‌ای بودند و ویژگیهای ایشان حاصل شرایط خانوادگی و محیط زندگی در فضای معنوی و علمی بود. خانواده ایشان بسیار اصیل، شریف، ریشه‌دار و در علم و فقاهت در اعلی مرتبه و پدر ایشان آیت‌الله‌العظمی سید محسن حکیم مرجع اعلای شیعه و در قلمرو وسیعی از کشورهای اسلامی، از جمله ایران، هند و... مورد احترام و قبول بودند. بدیهی است وقتی انسان با استعدادی چون شهید حکیم در چنین محیط و خانواده‌ای رشد می‌کند، انسان نمونه‌ای خواهد بود.
شرایط زمانی نیز سبب شد ایشان از ابتدا در میدان مبارزه‌ای قرار بگیرند که پس از سرنگونی سلطنت در عراق و روی کار آمدن عبدالکریم قاسم، اولین رئیس‌جمهور عراق به وجود آمد و طی آن بعثیها با تفکرات الحادی و کمونیستی بنای مخالفت با اسلام و مراجع دینی را گذاشتند. جریان مستمر مبارزه با این تفکرات ضد دینی، مرجعیت آگاه عراق و به پرچمداری شهید آیت‌الله حکیم بود که فتوای معروف «الشوعیه کفر و الحاد» را سر دادند. فرزندان و اقوام شهید حکیم نیز راه ایشان را ادامه دادند که به شهادت بسیاری از آنان منجر شد و خاندان حکیم از حیث تقدیم شهید در راه اسلام، یگانه است.

□ با تشکر از فرصتی که در اختیار ما قرار دادید.
https://iichs.ir/vdcc.4q1a2bqi4la82.html

وقتی که مسیر مرجعیت در ایران تغییر کرد

مبنای تاریخی ـ فکری امام در مخالفت با لایحه دولت اسدالله علم

اولین لرزه‌های انقلاب اسلامی

مشارکت آری؛ ابزارانگاری خیر

چرا امام خمینی نوروز سال 42 را عزای ملی اعلام کرد؟

روشنفکر، بانفوذ و روشنگر بود