سهام خوانین در شرکتهای نفتی، شرکت نفت بختیاری و شرکت بهره‏ برداری اولیه

پس از کشف نفت در مسجدسلیمان، جنب و جوش تازه ‏ای مناطق نفتی را فرا گرفت و سرمایه ‏گذاران انگلیسی، از جمله دارسی و شرکا و شرکت نفت برمه درصدد برآمدند تا تولید، پالایش، انتقال و حمل نفت را مدیریت کنند. این اقدام به امکانات و برنامه ‏ریزی گسترده‏ ای احتیاج داشت و به همین دلیل دارسی کوشید تا برای فراهم کردن زمینه حمل و پالایش نفت با شیخ خزعل ــ شیخ محمره و از رؤسای ایلات عرب کعب ــ وارد مذاکره و گفت وگو شود. دارسی و دیگران درنظر داشتند تا همان‏گونه که با خوانین بختیاری قرارداد همکاری بستند، با شیخ خزعل نیز به تفاهم و عقد قرارداد مبادرت کنند که در جای خود، پس از این مبحث بدان خواهیم پرداخت.

اقدام بعدی، مبادرت به تشکیل شرکت نفت بختیاری بود. در 28 می 1909 رینولدز ــ مدیرعامل محلی شرکت نفت ایران و انگلیس ــ طی نامه‏ ای به غلامحسین ‏خان سردار محتشم به اطلاع او رسانید که از طرف مدیران شرکت در لندن از او خواسته شده است تا خبر تأسیس دو شرکت به نام‏های شرکت نفت ایران و انگلیس 1 و شرکت نفت بختیاری 2 را که این دومی به طور انحصاری در منطقه بختیاری فعالیت می ‏کرد، به آنها برساند. 3 هدف از این اقدام آن بود که خوانین بدانند این شرکت‏ها به استناد توافقنامه بین شرکت نفت و خوانین تأسیس شده ‏اند و بر اساس همان توافقنامه، خوانین بختیاری سه درصد از اسهام منتشره و محاسبه شده شرکت‏هایی را که ممکن است در منطقه بختیاری فعالیت کنند، دارا هستند. سرمایه شرکت نفت بختیاری سیصد هزار لیره و قیمت هر سهم یک لیره تعیین شد.

رنکینگ 4 ــ کنسول انگلیس در اهواز ــ طی سفری به منطقه بختیاری متوجه شد که برداشت کلی خوانین از نامه رینولدز آن بوده است که شرکت نفت ایران و انگلیس قصد دارد فقط سه درصد اسهام منتشره، یعنی نه هزار سهم به آنها واگذار کند. رنکینگ این سؤال را مطرح کرد که اگر غرض شرکت غیر از این بود، چرا مدیران شرکت میزان سرمایه شرکت نفت ایران و انگلیس را که معادل دو میلیون لیره بود، به سادگی مطرح نکرده ‏اند؟ رنکینگ به استناد بند دوم قرارداد چنین برداشت کرد که رؤسای بختیاری حق شراکت در سه درصد از کلیه اسهام شرکت یا شرکت‏هایی را که در منطقه بختیاری فعالیت می ‏کنند، دارا هستند. از نظر او، عبارت گنجانده شده در قرارداد، امکان طفره را برای دو طرف تا حدی امکان‏پذیر ساخته بود. به این ترتیب که شرکت نفت ایران و انگلیس می‏ توانست چنین استدلال کند که تنها سه درصد از اسهام شرکت نفت بختیاری به خوانین تعلق می ‏گیرد و خوانین نیز می ‏توانستند استدلال کنند که آنان حق شراکت در سه درصد مجموع ارقام اسهام معمولی صادره و منتشره از سوی شرکت نفت ایران و انگلیس را دارند. 5

در گزارش رنکینگ آمده که سرمایه سندیکای بهره‏ برداری اولیه 6 ششصد هزار لیره بوده که سه درصد سهم خوانین از آن، بالغ بر هجده هزار سهم می ‏شد که دقیقا دو برابر نه هزار سهمی است که از طریق نامه شرکت نفت به آنها وعده داده شده بود. کنسول انگلیس در پایان خاطرنشان ساخت:
... در حال حاضر، خوانین بختیاری عمیقا درگیر انجام فعالیت‏های عمومی و ملی [حوادث مربوط به مشروطیت، استبداد صغیر و فتح تهران و...] هستند و نمی ‏توانند حتی اندیشه خود را به چنین اموری اختصاص دهند. ولی مطمئنا زمانی خواهد رسید که آنها دیر یا زود بتواند به مسائل مربوط به خود توجه کنند و آنگاه یکی از آنها که از دیگران آگاه‏تر است، ممکن است تعبیر دیگری از عبارت قرارداد نماید یا شاید توسط افرادی که با چنین موضوعاتی سروکار دارند، وسوسه شوند. اگر چنین اتفاقی رخ دهد و آنها در اندیشه بگذرانند که رفتار ناعادلانه‏ ای درباره ایشان شده است، اثر زیانباری در همه معاملات آتی شرکت و مذاکرات با خوانین به جا خواهد گذارد.... 7

رنکینگ ابراز کوچک‏ترین بهانه از سوی خوانین را به تصور اینکه در راستای منافع حقیقی خود فریب خورده ‏اند، اسفناک دانست؛ به ویژه اگر شرکت نفت ایران و انگلیس بعد از طفره رفتن و ناسپاسی درصدد چاره ‏جویی برمی ‏آمد. او در پایان نامه ضمن اینکه نظر سر جورج بارکلی ــ وزیر مختار انگلیس در تهران ــ را درباره دیدگاه‏های خود جویا شد و اطلاعات بیشتری درخواست کرد، خاطرنشان کرد برای شرکت نفت ایران و انگلیس بهتر بود از ابتدا در ارتباط با امکان اعتراض از سوی خوانین توافق کند و سه درصد از ششصد هزار سهم عادی شرکت بهره‏ برداری اولیه را با سخاوت و نه از روی عداوت واگذار کند. دلایل او برای این اقدام عبارت بودند از:
     الف. لزوم توجه به دورنمای رابطة خوانین با شرکت نفت در آینده
     ب . نیاز به داشتن ذهنیت خوب و دیدگاه مثبت خوانین نسبت به شرکت در شرایط عدم حضور گارد هندی نفتی در منطقه
     ج . عملکرد موفق نگهبانان و محافظان جدید بختیاری پس از امضای قرارداد جدید بین دکتر یانگ، رینولدز و سردار محتشم. 8

از دیدگاه رنکینگ، این دلایل شرکت را به اتخاذ رویه ‏ای توأم با انصاف و دقت ملزم می ‏ساخت. بار دیگر پای پریس 9 به میدان کشیده شد. او در نامه ‏ای به چرچیل 10 خوانین بختیاری و بختیاری‏ها را در شرکت نفت بختیاری و شرکت بهره ‏برداری اولیه سهیم دانست:

... من اعلامیه شرکت را برای شما می‏ فرستم؛ [آنگاه] شما متوجه خواهید شد که بختیاری‏ها در ششصد هزار لیره سرمایه شرکت بهره‏ برداری اولیه و همچنین چهارصد هزار لیره سرمایه شرکت نفت بختیاری سهیم هستند که از هر دوی آنها سه درصد از 750000 سهم را کسب می‏ کنند... هیچ جایی برای طفره رفتن از حقوق ایشان [بختیاری‏ها] وجود ندارد. البته آنها در مورد شرکت اصلی که قرار است محدوده کارش تمام ایران را دربرگیرد، نمی‏توانند ادعایی داشته باشند. در توافق با ایشان این‏گونه طرح شد که قرار است آنها سه درصد از سرمایه صادره به عموم در هر شرکتی [را] که در آن ناحیه [بختیاری] اقدام به بهره‏ برداری از منابع نفت کند، به دست آورند. 11

اگر به عبارت سه درصد از سرمایه صادره به عموم دقت شود، متوجه خواهیم شد که شرکت نفت بختیاری دارای چهارصد هزار لیره سرمایه بود که سیصد هزار لیره آن را به صورت سرمایه صادر به عموم منتشر کرده بود. همچنین، شرکت بهره‏ برداری اولیه دارای ششصدهزار لیره سرمایه بود که 450000 لیره آن را به صورت سرمایه صادر به عموم منتشر کرده بود. بنابراین، در واقع جمع سرمایه صادره به عموم شرکت نفت بختیاری و شرکت بهره ‏برداری اولیه 750000 لیره بود که پریس در نامه چرچیل به آن اشاره کرد و سه درصد از این 750000 لیره می ‏بایست به بختیاری‏ها تعلق می ‏گرفت.

در همین راستا بارکلی نیز در گزارش به سر ادوارد گری ــ وزیر امور خارجه انگلیس ــ ضمن اشاره به نگرانی سروان لوریمر ــ سرکنسول انگلیس در اهواز ــ از اینکه مبادا منافع بختیاری‏ها فراموش شود، تردید خود را نسبت به موضوع به اطلاع او رسانید. سر بارکلی از سر ادوارد گری خواست به شرکت نفت ایران و انگلیس سفارش کند برای جلوگیری از سوءتفاهمات آتی، کاملاً به خوانین تفهیم کنند که در چه شکلی از ارتباط با شرکت‏های مختلف به وجود آمده، قرار دارند. 12

وزیر امور خارجه انگلیس نیز نگرانی‏ها و تردیدها را به شرکت نفت ایران و انگلیس انتقال داد و گوشزد کرد. در پاسخ او، والاس 13 ــ معاون شرکت نفت ایران و انگلیس ــ ضمن اظهار بی ‏اطلاعی از امکان وجود تردید یا سوءتفاهم در مورد موضوع تعداد اسهامی که باید به خوانین بختیاری و بختیاری‏ها واگذار شود، به بندی از قرارداد 1905م استناد کرد که بر مبنای آن، بعد از تشکیل یک شرکت یا بیشتر جهت بهره ‏برداری نفت در منطقه بختیاری و پس از جریان نفت در درون لوله‏ ها، طرف [انگلیسی] متعهد می ‏شد به بختیاری‏ها سه درصد از اسهام معمول مصوب را که می ‏بایست تمام و کمال پرداخت شود، واگذار کند... آنگاه والاس، ترجمه جان ریچارد پریس را نیز از همان بند ذکر کرد، که بر اساس آن بعد از تشکیل شرکت نفت در منطقه بختیاری و پس از جریان نفت در لوله ‏ها از هر صد سهم عمومی یک شرکت یا شرکت‏هایی که در منطقه بختیاری تشکیل می‏ شد، سه سهم به خوانین بختیاری داده می ‏شد و آنها حق مطالبه وجه سه درصد اسهام را ندارند.... 14

در ادامه، والاس مطلب مهمی را عنوان کرد که توافقنامه 1905م فقط به زبان فارسی تنظیم شده است و به اطلاع وزارت امور خارجه انگلیس رسانید که دو شرکت در منطقه بختیاری به کار مشغول می ‏شوند:
             1. شرکت بهره ‏برداری اولیه با مسئولیت محدود که با سرمایه ‏ای معادل ششصد هزار سهم یک لیره ‏ای شروع به کار می ‏کرد که از یک نوع اسهام آن (عادی) پانصد هزار سهم منتشرشده و همان وقت قابل پرداخت بود. این شرکت حق ایجاد بلوک‏هایی بالغ بر یک میل مربع زمین را، که از سوی شرکت انتخاب می‏ شد، داشت و تمام آن در منطقه بختیاری واقع شده بود.
             2. شرکت نفت بختیاری با مسئولیت محدود نیز با چهارصد هزار لیره سرمایه، اسهامی مجاز یک لیره‏ای از نوع عادی که سیصدهزار سهم از آن منتشر شده و در حال تماما قابل پرداخت بود. این شرکت نیز حق بهره ‏برداری از منابع نفتی را در منطقه بختیاری به جز یک میل مربع زمینی که از سوی شرکت بهره ‏برداری اولیه برای استفاده و عملیات انتخاب می ‏شد، داشت. 15 البته میزان سهام منتشره از سوی شرکت بهره ‏برداری اولیه از زمان محاسبه پریس از 450000 لیره به پانصدهزار سهم افزایش یافته بود.

با توجه به مطالب فوق، شرکت نفت ایران و انگلیس، میزان اسهام خوانین بختیاری را در شرکت نفت بهره ‏برداری اولیه بر اساس سه درصد از صد درصد، پانزده هزار سهم و در شرکت نفت بختیاری نه هزار سهم اعلام کرد.

همچنین، قرار بر این بود که اگر اسهام بیشتری از این دو شرکت توزیع و پرداخت شود، خوانین و اربابان بختیاری محق باشند که در صورت جریان نفت در لوله‏ها سه درصد از اضافه توزیع را نیز دریافت دارند.

رنکینگ در گزارش دیگری خطاب به سر جورج بارکلی، بار دیگر فصل سوم قرارداد 1905م مربوط به میزان شراکت خوانین را در اسهام شرکت یا شرکت‏های نفتی منطقه را مورد بحث قرار داد و چنین اظهار کرد:
سهم خوانین نه از روی یک شرکت یا شرکت‏ها، بلکه بر اساس مقدار اسهام معمول منتشره که کاملاً و تماما پرداخت شده، بایستی حساب شود... خلاصه اینکه معلوم می‏شود که خان‏ها یک بحث کاملاً موجه بر اساس جمله‏بندی مربوط به فصول قرارداد را در ادعای سه درصد از کل اسهام معمولی (عادی) منتشره دارند.... 16

بارکلی دیدگاه‏ها و نظریات رنکینگ را برای وزیر امور خارجه انگلیس فرستاد و به اینکه قادر به تعبیر و تفسیر ماده دوم قرارداد 1905م بین دارسی و خوانین نیست، اذعان کرد. 17 سر ادوارد گری در پاسخ از بارکلی خواست تا نسبت به تهیه نسخه‏ای به زبانانگلیسی از متن قرارداد فارسی مابین خوانین بختیاری و دارسی اقدام می‏کند. بارکلی نیز در راستای این امر، از عباسقلی‏خان مترجم و جرج چرچیل ــ دبیر شرقی سفارت انگلیس در تهران ــ خواست تا قرارداد را از فارسی به انگلیسی ترجمه کنند. درخواست بارکلی عملی شد و بارکلی نسخه‏ای از ترجمه قرارداد را به زبان انگلیسی به همراه نسخه قبلی که برای گرانت داف ــ کاردار سفارت انگلیس در تهران ــ در سال 1905م تهیه شده بود، برای ادوارد گری فرستاد و چنین نگاشت:
با مقایسه دو ترجمه، اختلاف زیادی مشاهده می‏شود. در این راستا، بخش امور شرقی سفارت بدین واقعیتِ کاملاً صریح دست یافته است که ترجمه انجام شده در آن زمان [1905م] در اصفهان بسیار آزاد و مبتنی بر مفهوم بوده است؛ در حالی که ترجمه جدید حتی‏ الامکان ترجمه لغت به لغت است. 18

ترجمه قسمتی از بند دوم قرارداد که به بحث مربوط می ‏شود، چنین بود:
پس از استخراج نفت در منطقه بختیاری و جاری ساختن نفت در لوله ‏ها، به خوانین سه سهم از هر صد سهم عادی هر شرکت یا شرکت‏های نفتی تشکیل یافته در منطقه بختیاری، داده خواهد شد و هزینه سه سهم چنین شرکتی از خوانین درخواست نخواهد شد و آنها [شرکت یا شرکت‏ها] حق مطالبه ارزش آن سه سهم را نخواهند داشت.... 19

در نسخه اولیه یا نسخه فارسی قرارداد نیز چنین آمده بود:
... و نیز بعد از تشکیل کمپانی نفت در خاک بختیاری و جاری شدن نفت در لوله ‏ها، از هر کمپانی واحد یا متعدد که تشکیل یافت در خاک بختیاری، از هر صد سهم شرکت متداولی عمومی، سه سهم شرکت [متعلق] به خوانین عظام بختیاری باشد و قیمت سه سهم شرکت را از خوانین نگیرند و حق مطالبه سه سهم را ندارند.... 20

بدین ‏ترتیب، ابهام موجود در تعبیر و تفسیر قرارداد و تعیین میزان اسهام خوانین بختیاری و همچنین، وضعیت اراضی و نحوه خرید و فروش و واگذاری این اراضی تا حد زیادی برطرف شد.

با استناد به قرارداد 1905م و اعلام شرکت نفت ایران و انگلیس مبنی بر تشکیل شرکت نفت بختیاری و تعیین محدوده عمل آن شرکت و شرکت بهره ‏برداری اولیه در منطقه بختیاری، خوانین درخواست کردند تا به محض آماده شدن اسهام آنها، آن اسهام از طرف کنسول انگلیس در اختیارشان قرار گیرد. پاسخ شرکت این بود که آنها حق تقاضای تحویل اسهام را تا هنگام جاری شدن نفت ندارند؛ زیرا احتمالاً به هجده ماه تا دو سال زمان برای احداث و لوله ‏گذاری خطوط انتقال نفت نیاز بود. علاوه بر آن، از دیدگاه شرکت واگذاری اسهام خوانین، قبل از فراهم شدن مقدمات احداث خطوط انتقال نفت امری غیرعاقلانه بود، به ویژه اینکه بر اساس گزارش مأموران انگلیسی در محمره، خوانین سعی داشتند اسهام خود را در تهران به فروش برسانند.

چارلز گرینوی 21 ــ مدیرعامل شرکت نفت ایران و انگلیس ــ خواستار آن بود که درصورت مساعد بودن نظر وزارت امور خارجه انگلیس، به شدت با درخواست خوانین مقابله شود و پیشنهاد کرد تا پیامی به این مضمون برای وزیرمختار انگلیس در تهران فرستاده شود:
به خوانین اطلاع دهید که با توجه به شرایط قرارداد، اسهام [آنها] تا هنگامی که نفت در خطوط انتقال نفت به جریان نیفتاده است، یعنی هجده ماه الی دو سال دیگر، قابل تحویل نخواهند بود. ما اطلاع یافته ‏ایم که خوانین سعی دارند اسهام خود را در تهران به فروش برسانند که این امر... مطلوب نیست.... 22

بدین ‏ترتیب، خواسته خوانین برای دریافت اسهام، برای مدتی منتفی شد و همان‏طور که در ادامه بحث خواهیم دید، انگلیسی‏ها و شرکت نفت از این اوراق اسهام برای واداشتن خوانین به گردن نهادن به برخی خواسته ‏های خود استفاده کردند و بعدها نیز این اسهام از سوی شرکت نفت ایران و انگلیس خریداری شد که در جای خویش، نحوه واگذاری و اسناد مربوط به آن مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت.

کار حفر چاه‏های جدید و تولید نفت به تدریج سرعت گرفته، نفت تولیدشده در انبارها ذخیره می ‏شد و مناطق نفتی به طور مرتب مورد بازدید مأموران سیاسی انگلیس، به ویژه کنسول بریتانیا در محمره قرار می ‏گرفت. در یکی از همین بازدیدها بود که او با شیوع شایعه ‏ای مبنی بر حساب سازی و تقلب در خرید و فروش نفت برای کاهش سهم خوانین و دولت ایران مواجه شد. بدین ‏ترتیب که رنکینگ در طی گزارشی به بارکلی گزارش داد طی دیدار اخیر خود از مناطق نفتی شنیده است که نفت تولیدشده در منطقه بختیاری و مسجدسلیمان که به وسیله شرکت بهره‏ برداری اولیه و شرکت نفت بختیاری استخراج می ‏شود، به بهای بالایی به شرکت نفت ایران و انگلیس واگذار می ‏شود و محاسبات مالی طوری تنظیم می ‏یابد که تعادل و توازنی بین اعتبارات و درآمدها و بدهی‏ها به وجود می ‏آید. بدین ‏ترتیب، آشکار می‏ شود که شرکت‏های مورد بحث هیچ سودی به دست نیاورده، اسهام شرکت‏های مزبور نیز هیچ سودآوری‌ای نخواهد داشت و هرگونه سودی از این طریق، به وسیله شرکت نفت ایران و انگلیس جذب می ‏شود. رنکینگ در این گزارش در موفقیت و ثمربخشی این اقدامات در برابر رؤسای خوانین بختیاری که نفت در اراضی آنها تولید می ‏شد و آنها نیز خود را جزو سهامداران شرکت‏های نفتی مورد بحث به حساب می ‏آوردند، اظهار تردید کرد. 23

بارکلی در واکنش نسبت به این گزارش، ضمن ارسال نسخه ‏ای از گزارش رنکینگ برای سر ادوارد گری به تأکید درباره لزوم فراهم کردن شرایط مطلوب محاسبه سود اسهام خوانین بختیاری در دو شرکت بهره ‏برداری اولیه و بختیاری در مذاکراتش با پریس اشاره کرد و نوشت: «من نمی ‏توانم باور کنم که شرکت نفت ایران و انگلیس آن‏قدر کوته ‏بین باشد که مطلب موردنظر رنکینگ را تأیید کند. در آن صورت، خوانین بختیاری را از انگیزه اصلی‏شان [کسب سود] در فراهم کردن تسهیلات لازم برای اقدامات شرکت باز می ‏دارد....» 24

او شدیدا متذکر شد که این کار اثر نامطلوبی بر روابط انگلیس و خوانین خواهد گذاشت. 25 ادوارد گری، دیدگاه بارکلی و گزارش رنکینگ را برای شرکت نفت ایران وانگلیس ارسال کرد و شرکت نفت نیز در پاسخ، این گزارش را شایعه ‏ای مغرضانه خواند: «با قاطعیت باید گفت این شایعات بی ‏اساس بوده و ترویج چنین شایعات مغرضانه ‏ای به ‏طور فزاینده ‏ای برای منافع شرکت زیانبار است....» 26

چارلز گرینوی ــ مدیرعامل شرکت ــ در ادامه پاسخ چنین توضیح داد که شرکت‏های بهره ‏برداری اولیه و شرکت نفت بختیاری در راستای تطابق با شرایط قرارداد با خوانین تشکیل شده‏ اند تا به استحصال نفت در منطقه بختیاری بپردازند: «بدیهی است که نفت تولیدشده آن شرکت‏ها نمی‏ تواند به دلایل تجاری در آن منطقه پالایش گردد... لهذا این شرکت‏ها هم مثل 99 درصد دیگر شرکت‏های نفتی باید نفت خام تولیدی خود را به هر کس که آن را خریداری نماید، بفروشند....» 27

گرینوی اذعان داشت که شرکت نفت ایران و انگلیس با صرف هزینه زیادی مبادرت به احداث یک خط لوله نفت از منطقه بختیاری به مناطق ساحلی کرده است تا در پالایشگاهی که در ساحل ایجاد می ‏شود، نفت را تصفیه کند.

او مبنای قیمت‏ گذاری را براساس قیمت نفت در سایر نقاط دنیا و به قیمت عادلانه خواند و افزود که مبلغی که شرکت نفت ایران و انگلیس به شرکت‏های تولیدکننده می ‏پردازد، سود و منفعت رضایت بخشی برای آنها در برخواهد داشت و این امر شامل حال شاه و خوانین نیز که سهامداران آن شرکت‏ها هستند، می ‏شود.

البته الول ساتن ــ نویسنده انگلیسی ــ در کتاب خود با عنوان نفت ایران شایعه مطرح شده از سوی رنکینگ را تأیید می ‏کند. او علاوه بر حساب سازی در مسئله تولید و فروش نفت توسط دو شرکت نفت بختیاری و بهره ‏برداری اولیه، هرگونه احداث ابنیه و بنا و ایجاد تأسیسات را نیز جزئی از این روند غیرقانونی حساب سازی به زیان دولت ایران و سهامداران ذکر می ‏کند. او می ‏نویسد:
... [شرکت بهره ‏برداری اولیه] به عنوان تولیدکننده اولیه، نفت خود را به قیمتی کمتر از هزینه تولید به شرکت نفت بختیاری می ‏فروخت و تنها وظیفه شرکت نفت بختیاری نیز این بود که نفت خریداری ‏شده را به قیمت عادی، دوباره به شرکت نفت ایران و انگلیس بفروشد. نتیجه این محاسبه، کاهش حق‏ السهم دولت ایران بود.... 28

البته این امر تنها مربوط به نفت نبود؛ زیرا شرکت نفت ایران و انگلیس تمام هزینه‏ های ساختمانی سازمان خود را به حساب شرکت بهره ‏برداری اولیه می‏ گذاشت و به این ترتیب، در ظاهر سود شرکت حتی تا نقطه زیان نیز کاهش می‏ یافت. 29

متأسفانه، الول ساتن در اثبات ادعای خود هیچ سند و مدرکی ارائه نمی ‏دهد و بنابراین تا این بخش از بحث نمی ‏توان درباره صحت و سقم ادعای او مبنی بر تأیید تقلب و حساب سازی شرکت نفت ایران و انگلیس ارزیابی دقیقی داشت، به ویژه اینکه امکان دستیابی و محاسبه دفاتر خرید و فروش نفت در آن ایام وجود ندارد. مگر آنکه شرکت نفت بریتانیا روزی بخواهد اسناد و مدارک اولیه خود را منتشر سازد که این انتظار، به انتظاری برآورده ‏نشدنی می‏ ماند.

به هر روی، ادعای ساتن را نیز در این‏گونه حساب سازی‏ها نمی ‏توان رد کرد. به ویژه اینکه انجام چنین کاری، دشوار و یا غیرممکن نبود. بحث میزان اسهام خوانین بختیاری و نحوه تحویل آن ادامه یافت تا اینکه بالاخره در 18 اگوست 1911م/ 1328ق، یعنی شش سال پس از عقد قرارداد بین خوانین بختیاری و سندیکای امتیازات، میزان اسهام آنها در شرکت‏های فعال در منطقه بختیاری مشخص شد. این امر هنگامی رخ داد که احداث خط لوله نفت در شرف اتمام بود و شرکت نفت ایران و انگلیس در نظر داشت پس از اتمام کار، نفت تولیدشده را در خط لوله احداث شده به جریان اندازد. بحث پیرامون اراضی موردنیاز برای احداث این خط لوله در جای خود آمده است.

شرکت نفت از کل اسهام نفتی متعلق به خوانین بختیاری، نیمی را به نام نجفقلی ‏خان صمصام ‏السلطنه و حاج علی‏قلی ‏خان سردار اسعد ــ پسران حسینقلی ‏خان ایلخانی ــ از خاندان ایلخانی، و نیم دیگر را به نام‏های غلامحسین ‏خان سردار محتشم و نصیرخان سردار جنگ ــ فرزندان حاج امامقلی ‏خان ــ از خاندان حاجی ‏ایلخانی، ثبت کرد. بدین ‏ترتیب که مجموع سرمایه به جریان‏ افتاده و توزیع ‏شده به نام شرکت نفت بختیاری بالغ بر 000,389 لیره ذکر شد که با درنظر گرفتن حق دریافت سه درصد از سود سرمایه خوانین، تعداد اسهام آنها در مجموع، 11670 سهم بود که بر آن اساس، 5835 سهم برای هر یک از دو گروه از شرکای خاندان ایلخانی و حاجی ‏ایلخانی تعیین شد.

همچنین، میزان سرمایه در گردش شرکت بهره‏ برداری اولیه که به شکل اسهام منتشره در اختیار سهامداران قرار گرفته بود، 500920 سهم یک لیره‏ای اعلام شد که بر اساس حق دریافت سه درصد از سود سرمایه در گردش خوانین، 15540 سهم به آنها تعلق می ‏گرفت که 7770 سهم به هر یک از دو گروه شرکای خاندان ایلخانی و حاجی ‏ایلخانی می ‏رسید. بدین ‏ترتیب، مجموع اسهام خوانین بختیاری در شرکت نفت بختیاری و شرکت بهره ‏برداری اولیه تعداد 27210 سهم تعیین شد که از این تعداد به هر یک از دو خاندان، 13605 سهم تعلق گرفت. قرار بر این بود که اجلاسی با حضور کنسول بریتانیا در محمره، خوانین بختیاری و دکتر یانگ به نمایندگی از سوی شرکت تشکیل شود و دکتر یانگ اوراق اسهام را به کنسول تحویل دهد. او نیز به نوبه خود، اوراق اسهام خوانین را تحویل داده، هر یک در ازای ارائه مدارک رسید کتبی دریافت دارند. 30

با مشخص شدن میزان اسهام خوانین، گام دیگری در ارتباط رو به تزاید بین خوانین بختیاری و شرکت نفت ایران و انگلیس و نمایندگان سیاسی آن کشور در ایران برداشته شد. اما برخلاف توافق اولیه برای تشکیل یک اجلاس مشترک به منظور تحویل اسهام خوانین در اگوست 1911، بیش از یک سال گذشت، ولی اوراق اسهام تحویل داده نشد؛ زیرا دکتر یانگ به عنوان نماینده سیاسی شرکت از تحویل و ارائه این اوراق خودداری ورزید و تلاش کرد تا از این حربه (عدم تحویل اوراق اسهام)، برای فشار به خوانین سود جوید. برای مثال، وی در گزارش دسامبر 1912م که به دفتر مرکزی شرکت نفت در لندن ارسال کرده است، به روشنی این اقدام خود را توضیح داده است که چگونه برای وادار کردن آنها به پاسخگویی ادعای رعایا و کشاورزان محلی که اراضی آنها به شرکت نفت ایران و انگلیس فروخته شده بود، از تحویل اوراق مربوط به اسهام خودداری کرده است:
... کاپیتان گری فکر نمی ‏کرد که ما بتوانیم اسهام را به خاطر رعیت‏ها پنهان نگه داریم... این بهترین فرصت برای ماست که خوانین را مجبور کنیم که باید از طریق گفت و گوی سیاسی به مصالحه برسیم... من اسهام را برای مدت بیشتر از یک سال نگاه داشتم؛ در حالی که می‏ دانستم آنها [خوانین] آن را برای وثیقه یا فروش و تبدیل به پول احتیاج دارند.... 31

این اقدام برای تحت فشار قرار دادن خوانین، تنها یک تصمیم شخصی از سوی دکتر یانگ نبود، بلکه با هماهنگی رؤسای او در لندن انجام گرفت؛ زیرا هنگامی که کاپیتان گری به اطلاع دکتر یانگ رساند که به او دستور رسیده است، اسهام خوانین را به دلیل درخواست خوانین به بانک شاهی تحویل دهد، دکتر یانگ پاسخ داد اسهام در لندن است؛ زیرا او تاکنون درباره آن اسهام طرح و برنامه مشخصی داشته است و از کاپیتان گری خواست با توجه به دستورالعمل‏های اداری که برای دکتر یانگ صادر شده است، از پیگیری قضیه خودداری ورزد. 32 به همین دلیل واگذاری اسهام تا مدتی به تعویق افتاد.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. Anglo-Persian Oil Company
2. Bakhtiari Oil Company
3. Great Britain, Foreign Office. No 515, Inclosure 1. Consul Ranking to Sir G. Barclay, Extract of a Letter in Persian and signed by Mr. G.B. Reynolds, general manager Anglo. Persian Oil Company to the Sardar Muhtasham. 28 May 1909. F.O. 416/41.
4. Ranking
5. Ibid. Consul Ranking to Sir G. Barclay. camp Isfahan, 18 July 1909. F.O. 416/41.
6. Feirse Expolitation Company
7. Ibid.
8. Ibid.
9. Preece
10. Churchill
11. Ibid. No 515, Inclosure 2. Mr Preece to Mr. Churchill. F.O. 416/41.
12. Ibid. Sir G. Barclay to Sir Edward Grey, Gulhak. 29 July 1909. F.O. 416/41.
13. Wallace
14. Ibid. No 568, Anglo Persian Oil Company to Foreign Office, Winchester House, Old Broad Street. London, 3 September 1909. F.O. 416/41.
15. Ibid.
16. Ibid. No 14, Inclosure 1. Consul Ranking to Sir G. Barclay. camp Isfahan, 4 August 1909. F.O. 416/42.
17. Ibid. No 14, Sir G. Barclay to Sir Edward Grey. Gulhak, 18 September 1909. F.O. 416/42.
18. Ibid. No 129, Sir G. Barclay to Sir Edward Grey. Tehran, 25 October 1909. F.O. 416/42.
19. Ibid. Inclosure in No 129, Agreement between Mr. Darcy and Bakhtiari Khans. F.O. 416/42.
20. Ibid.
21. C. Greenway
22. Ibid. No 157, Anglo Persian Oil Company to Foreign Office, Winchester House, Old Broad Street. London, 2 February 1910. F.O. 416/43.
23. Ibid. Inclosure in No 8, Lieutenant Ranking to Sir G. Barclay. Ahwaz, 7 May 1911. F.O. 416/46.
24. Ibid. No 8, Sir G. Barclay to Sir Edward Grey. Tehran, 9 June 1911. F.O. 416/46.
25. Ibid.
26. Ibid. No 153, Anglo Persian Oil Company to Foreign Office, Winchester House, Old Broad Street. London, 21 July 1911. F.O. 416/49.
27. Ibid.
28. نفت ایران. ص 43 .
29. همانجا.
30. Great Britain, Foreign Office. No 327, Anglo Persian Oil Company to Foreign Office, Winchester House, old Broad Street. London, 18 August 1911. F.O. 416/52.
31. Ibid. Inclosure in No 386, Memorandum on the governorship of Bakhtiaristan, the cultivators and the loan. F.O. 416/54.
32. Ibid. https://iichs.ir/vdcebx8xijh8n.9bj.html

نشست رونمایی از کتاب «شاهنامه‌ای برای شاه» برگزار می‌شود

«بسیج، نماد ایثار در دوران دفاع مقدس» در آیینه تصاویر

جریان‌هایی که به وزیر اقتصاد ملی دولت مصدق پشت کردند

شیخ مرتضی آشتیانی

شکار چریک

سهام خوانین در شرکتهای نفتی، شرکت نفت بختیاری و شرکت بهره‏ برداری اولیه