پاسخهای امام خمینی به حکمی‌زاده

امام خمینی (ره) بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، گذشته از آن که معماری انقلاب اسلامی و نظام سیاسی برآمده از آن را طراحی و پایه ریزی نمودند، از لحاظ نظری نیز تئوریسنی بزرگ در زمینه انقلاب و نیز اندیشه های سیاسی بود که مجموع آن نظرات و تئوریها به صورت نظریه «ولایت فقیه» تدوین و یا تألیف گشته است. این نظریه طی مراحل مختلف زندگی امام و به طور خاص طی دوران تبعید در نجف اشرف و در پاسخ به شبهات دینی و سیاسی زمان مطرح گشته است.

با همه این احوال یکی از اولین آثار امام خمینی که برای پاسخگویی به شبهات زمانه مطرح گشته و چه بسا می‌توان آن را به عنوان اولین گامهای اندیشیدن در باب ولایت فقیه مطرح کرد، کتاب کشف الاسرار است. این اثر، کتابی است که در رد نظرات شخصی به نام علی اکبر حکمی زاده در باب عقاید شیعه به نگارش در‌آمده است. کتاب مذکور از نظر سیاسی دارای آموزه ها و اصول مهمی می باشد که بررسی برخی از این موارد ماهیت و محتوای مهم کتاب را بازگو می کند. از این رو در ادامه به تبیین بیشتر این کتاب پرداخته می‌شود.

کلیاتی در رابطه با کتاب کشف الاسرار
کتاب کشف الاسرار در دهه 20 شمسی، توسط امام به رشته تألیف درآمد. چاپ اول این کتاب مربوط به سال 1323 می باشد. کتاب شامل چندین گفتار همچون توحید و امامت، روحانی، حکومت، قانون و حدیث و نیز موضوعاتی شامل، نکته اساسی حمله به علمای اسلام، چرا رضاخان با علما بد بود، آراء فلاسفه یونان و اسلام، ابطال برخی از شبهات دینی و در نهایت موضوع امامت و اثبات آن از منظر دینی و عقلی است. فارغ از این موضوعات، گفته می شود فلسفه اصلی تألیف این کتاب، رد شبهات علی اکبر حکمی زاده در کتاب اسرار هزار ساله می باشد.

حکمی زاده فرزند شیخ مهدی قمی از علمای شهر قم بود. وی در خانواده ای کاملاً مذهبی بزرگ شد و خود نیز مدتی به طلبگی پرداخت. حکمی زاده در تعلیمات خود متأثر از اندیشه‌های انتقادی و التقاطی احمد کسروی کتابی تحت عنوان «اسرار هزار ساله» را منتشر نمود که رگه هایی از اندیشه وهابیت نیز در آن نمایان بود. حکمی زاده کتاب مذکور را در سال 1322 هجری شمسی، منتشر و در آن 13 پرسش را در رابطه با برخی اصول شیعی مطرح و از برخی روحانیون و علما درخواست پاسخ نموده بود. برخی از این پرسشها و شبهات آن عبارتند از: موضوع حاجت خواستن از پیغمبر و امام، استخاره، امامت، مجتهد و نقش او در زمان غیبت امام زمان (عج) و موضوع احادیث و اعتبار آنها... حکمی زاده با طرح این پرسشها بسیاری از اعتقادات دینی شیعیان را مورد تردید قرار داده و به رد آنها پرداخته بود.

امام از جمله علما و روحانیونی بود که تلاش نمود جهت رفع آن شبهات، به بررسی و پاسخ آن از منظر عقلی و دینی بپردازد. چنانچه بخش مهمی از کتاب به پاسخگویی به این پرسشها اختصاص یافته است که برخی از آنها در زیر مورد بررسی قرار می‌گیرد.

حاجت خواستن از پیغمبر و امام
در پرسش مربوط به جایز بودن حاجت خواستن از پیغمبر و امام و تلقی آن به عنوان شرک، امام معتقدند که اگر حاجت از پیغمبر و امام و یا هر موجودی غیرخدا باشد و او را مستقل در برآوردن حاجت بدانیم، این عمل شرک است. اما اگر به این عنوان نباشد شرک نیست. سپس امام با ارائه ادله و آیاتی از قرآن همچون آیه 28 سوره نمل، عنوان می کند که اگر مطلق حاجت خواستن از کسی (اعم از مرده و یا زنده) شرک بود، باید یکسره جهانیان مشرک و بنیاد جهان بر شرک ریخته شده باشد.1

امام بعد از اثبات این موضوع به نظر فلاسفه یونان همچون سقراط و افلاطون و نیز فلاسفه اسلام مانند ابوعلی سینا، سهروردی و ... پیرامون این موضوع و نیز بقای روح می پردازد. امام در پاسخ به شبهه حکمی-زاده که سجده بر خاک و یا قبر را مورد تردید قرار داده بود، پاسخ می دهند که اگر سجده به تربت یا خاک دیگر به عنوان اینکه آن یا صاحب آن خداست، باشد، کسی که عبادت قبر یا صاحب قبر می‌کند مشرک و کافر است ولی اگر برای خدا و امر در راستای عبادت خدا باشد، شرک نیست.2

امام معتقد بود رضاشاه به خوبی می دانست که «اگر گلوی اینها را به سختی فشار ندهد، تنها کسی که با مقاصد مسموم او طرفیت کند و با رویه هایی که می خواست برخلاف نفع مملکت و صلاح دین اتخاذ کند، مخالفت نماید، آنها(علما) هستند.»
در موضوع ساختن گنبد و بارگاه و شرک بودن آن نیز امام این فعل را در صورتی که به قصد بت پرستی صورت گیرد، مصداق بارز شرک می دانند و معتقدند در صورتی که این عمل برای ادای احترام یا حتی به قصد عبادت خدا باشد شرک نیست. امام در اثبات این موضوع نیز به قرآن و آیات آن استناد کرده و به رد نظر حکمی زاده مبنی بر شرک بودن ساخت بارگاه و گنبد می پردازد.3 امام از این منظر به رد و ابطال آراء وهابیون، به خصوص آراء و افکار محمد بن عبدالوهاب و ریشه افکار وهابیون در نزد ابن تیمیه نیز پرداخته و حکمی زاده را متأثر و پیرو افکار و اندیشه های وهابیون معرفی می کند.

استخاره
در رابطه با استخاره نیز حکمی زاده عنوان نموده بود که اگر قرار بود انسان به واسطه استخاره از نیک و بد و آینده باخبر شود، پس باید از این راه سودهای خیلی بزرگ مالی و سیاسی عاید کشور می شد و از همه جلو می بودیم. در حالی که برعکس است. امام در پاسخ به این موضوع ابتدا به تبیین مفهومی استخاره پرداخته و آن را به دو معنا به کار می برد. اول در معنای طلب خیر نمودن از خداست که در تمام کارهایی که انسان می کند خوب و مستحب است. دوم معنا مربوط به زمانی است که انسان در امری متحیر و وامانده است و نه عقل او و نه مشورت با دیگران راهی برای برون رفت از مشکل باقی نمی‌گذارد، در این حال اگر یکی پیدا شود و انسان را به یک‌سوی کار، دلگرم کند چه منت بزرگی به انسان دارد؟!4بنابراین از دیدگاه امام استخاره باب امیدی به روی بیچارگان و درماندگان در شرایط اضطراری است که بسیاری از آیات قرآن نیز بر صحت و اثبات آن گواهی دارد.

امامت و اثبات آن
موضوع امامت از دیگر موضوعات مهمی است که امام(ره) در گفتار دوم به آن پرداخته است. حکمی زاده در شبهه ای در این باب پرسش را بدینگونه مطرح کرده بود که اگر امامت اصل چهارم از اصول مذهب است، چرا خدا چنین اصل مهمی را به صراحت در قرآن بیان نکرده است؟ امام در پاسخ به این شبهه ابتدا اظهار می دارند که وجوب امامت اولاً جهت حفظ آئین بزرگ آسمانی در محافل عقلا ضروری است؛ چون اگر این حکومت و آئین، بود و نبودش یکسان بود، دانشمندان اعتراض می کردند چرا پیغمبری فرستادی و یک کتاب با آن همه تشریفات نازل کردی!5 سپس در اثبات این موضوع بسان قبل، با استناد به آیات قرآن به تبیین بیشتر موضوع می پردازد. از جمله آیه اولی الامر(آیه 62 سوره نسا) که در آن اطاعت از اولوا الامر همانند اطاعت از خدا لازم می‌باشد.6

امام در بخش دیگری از صحبت خود همین اشکال را به منتقدان وارد کرده و می پرسد اگر امامت یک امر دروغ است چرا خدا دروغ بودن آن را اعلان نکرد تا اختلاف میان مسلمانان برداشته شود؟ از سویی به زعم امام از آنجا که قرآن کتاب دعوت به دینداری در مقابل بی دینی است و برای درهم شکستن آراء و عقاید فاسده جاهلیت آمده، به به جزئیات نمی‌پردازد.7 با این استدلالات، امام به وجوب لزوم امامت و نیز اداره جامعه توسط مجتهد بعد از غیبت امام زمان (عج) می پردازد.

علت مقابله رضاخان با علما
علاوه بر پاسخ و تبیین پرسشها و شبهات حکمی زاده، امام خمینی به موضوعات مهمی چون علل مقابله رضاشاه با علما و نیز شکل حکومت مورد نظر خود نیز پرداخته است. امام علت اصلی مخالفت رضاشاه با علما را آگاهی او از قدرت علما و نیز مخالفت آنان با سیاستهای شاه می دانست. امام معتقد بود رضاشاه به خوبی می دانست که «اگر گلوی اینها را به سختی فشار ندهد، تنها کسی که با مقاصد مسموم او طرفیت کند و با رویه هایی که می خواست برخلاف نفع مملکت و صلاح دین اتخاذ کند، مخالفت نماید، آنها(علما) هستند.»8

حکومت موردنظر
تبیین مسائل سیاسی و از جمله موضوع حکومت مورد نظر نیز یکی از موضوعات مهمی است که امام در کتاب خود تا حدودی به آن اشاره کرده است. امام در کنار تبیین لزوم وجود حکومت، حکومتی را که مورد خواست مردم و مصالح کشور باشد، به عنوان حکومت متناسب معرفی می‌کند. ایشان می‌فرمایند: «اگر سلطنت و حکومتی تشکیل شود، هر خردمندی تصدیق می‌کند که آن خوب است و مطابق با مصالح کشور و مردم است. البته بهترین تشکیلات آن است که بر اساس احکام خدا و عدل الهی باشد...»9
عبارات ذکر شده نشان می‌دهد، عنصر کلیدی در اندیشه سیاسی امام در باب حکومت، مبتنی بر اصول و احکام خدا می باشد. چنانچه در جایی از همین کتاب آمده است: «جز سلطنت‏ خدایی، همه سلطنتها بر خلاف مصلحت مردم و جور است و جز قانون خدایی، همه قوانین باطل و بیهوده ‏است.» به عبارتی مراد نهایی امام از حکومت ایده آل حکومت الهی است که مطابق با مصالح کشور و مردم قرار دارد.10

امام خمینی در کنار دوست و یار دیرینش آیت الله سید محمدصادق لواسانی در دوران طلبگی در قم

پی نوشت:

1.امام خمینی(ره)، کشف الاسرار، قم، انتشارات آزادی، بی‌تا، ص 27.
2.همان، ص 57.
3.همان، ص 60.
4.همان، ص 90- 91.
5.همان، ص 106- 107.
6.همان، ص 109- 110.
7.همان، ص 112-114.
8.همان، ص 9.
9. همان، ص 186.
10.همان، ص 186. https://iichs.ir/vdcf.edjiw6dxmgiaw.html

شرقی که غرب به ما شناساند

نشست رونمایی از کتاب «شاهنامه‌ای برای شاه» برگزار می‌شود

«بسیج، نماد ایثار در دوران دفاع مقدس» در آیینه تصاویر

جریان‌هایی که به وزیر اقتصاد ملی دولت مصدق پشت کردند

شیخ مرتضی آشتیانی

پاسخهای امام خمینی به حکمی‌زاده