اهداف پنهان و پیدای ترومن

اصل چهار ترومن به دنبال طرح مارشال و در سال 1947 توسط هری ترومن رئیس جمهور آمریکا مطرح گردید و در کنگره این کشور تصویب شده و در نهایت به دکترین ترومن معروف گردید. این طرح در ابتدا ناظر به ارائه کمکهای مالی و اقتصادی به دو کشور ترکیه و یونان بود، که به شدت در معرض خطر کمونیسم و تجاوز از طرف دولت شوروی قرار داشتند. این کمکها به سایر کشورهای در حال توسعه از قبیل ایران نیز سرایت کرد و در چهارچوب این طرح، برخی کمکهای اقتصادی و وامهای بانکی به ایران داده شد. در این مقاله به دنبال بررسی اجرای برنامه اصل 4 ترومن در ایران و اهداف سیاسی و غیر سیاسی آن بوده و تلاش خواهد شد تا کم و کیف اجرای آن در ایران بررسی گردد.

ایران، اصل چهار ترومن و مبارزه با کمونیسم
هری ترومن در سال 1948 میلادی برای بار دوم به ریاست جمهوری ایالات متحده آمریکا انتخاب شد و راهبرد سیاست خارجی خود را ــ که بعداً به عنوان دکترین ترومن شناخته شده است ــ طی یک سخنرانی عمومی ارائه نمود. وی در این سخنرانی بر چهار اصل مهم تأکید کرد: حمایت از جامعه ملل، حمایت از برنامه تجدید حیات اروپا، کمکهای دفاعی و نظامی و بالاخره اجرای برنامه‌ای برای رشد علمی، صنعتی و پیشرفت کشورهای توسعه نیافته.1

اصل آخر و چهارم این سخنرانی به عنوان اصل چهار ترومن معروف گردید و ناظر به ارائه کمکهای مالی و اقتصادی به برخی کشورهایی بود که در معرض خطر کمونیسم و شوروی قرار داشتند. در واقع پس از جنگ جهانی دوم و تسلط شوروی بر اروپای شرقی، خطر کمونیسم در برخی کشورهای اروپای غربی از قبیل فرانسه، ایتالیا، پرتغال و حتی انگلستان وجود داشت. همچنین کمونیسم در آسیا نیز نفوذ پیدا کرده و علاوه بر کشورهای آسیای شرقی و جنوبی از قبیل ویتنام، کامبوج، لائوس و نپال، در برخی کشورهای آسیای غربی و جنوبی از قبیل افغانستان، هندوستان و ایران نیز نفوذ پیدا کرد و این مسئله باعث ترس و واهمه کشورهای سرمایه‌داری و در رأس آنها ایالات متحده آمریکا گردید.2 بنابراین آمریکا به دنبال اجرای طرحهایی برای مقابله با کمونیسم در نقاط مختلف جهان افتاد و در این راستا طرح مارشال را برای کمک به توسعه اقتصادی و صنعتی اروپا و اصل چهار ترومن را برای کمک به کشورهای در حال توسعه به‌اجرا در آورد.

بنابراین هدف اصلی و عمده این کمکها جلوگیری و پیشگیری از گسترش نفوذ کمونیسم و قدرت شوروی در سایر کشورها بود. در این زمان هری ترومن معتقد بود که کمونیسم در شرایط فقر اقتصادی امکان رشد و گسترش دارد، بنابراین در دکترین خود به دنبال ارائه کمکهای اقتصادی به کشورهای توسعه‌نیافته و حتی کشورهای غربی افتاد و برای انجام این کار نیز حمایت کنگره آمریکا را به‌دست آورد.3 با وجود این مسئله، دولتمردان آمریکایی تلاش می‌کردند تا اهداف این طرح را در قالبهایی بشردوستانه نمایان ساخته و اهداف سیاسی و اقتصادی خود را در پشت تبلیغات انسان‌دوستانه مخفی کنند. مثلاً ترومن درباره اصل چهار دکترین خود این‌گونه گفته است:«ما با یک برنامه شجاعانه برای اینکه پیشرفتهای علمی و صنعتی خود را در اختیار مناطق عقب‌مانده جهان قرار بدهیم، این دوره را آغاز می کنیم تا مناطق مزبور به سهم خود به پیشرفت نایل گردند. به عقیده من، ما می‌توانیم ملتهای صلح‌دوست را از علوم و فنون خود برخوردار سازیم».4

هدف عمده از اجرای این طرح بحث مقابله با کمونیسم و شوروی بود و ایران نیز در این طرح جایگاه مهمی پیدا کرد. ایران به عنوان یکی از اولین کشورهایی انتخاب شد که اصل 4 ترومن درباره آن اجرا گردید. در واقع در این دوران و با افزایش نفوذ و قدرت حزب توده و تمایلات این حزب در طرفداری از شوروی، بر ترس و واهمه امریکا افزوده شده و باعث شد تا ایران نیز تحت برنامه اصل 4 ترومن قرار گیرد. به عبارتی دیگر به‌رغم اینکه در ابتدا قرار بود این طرح در مورد ترکیه و یونان اجرا شود، اما خطر گسترش کمونیسم در ایران و همسایگی این کشور با اتحاد شوروی باعث شد تا ایران نیز در لیست کشورهای کمک‌گیرنده از طریق اصل چهار قرار گیرد.

در چهارچوب این اصل کمکهای اقتصادی و وامهایی در اختیار ایران قرار گرفت. مثلاً حدود 18 تا 25 میلیون دلار برای کمکهای فنی و حرفه‏ای در ایران هزینه‏ شد و مبالغ دیگری نیز به دستگاههای دولتی وام داده شد. همچنین بر اساس گزارشهای دیگری، یک وام 250 میلیون دلاری در سال 1325 و یا کمکها و وامهای نظامی به مبلغ 175 میلیون دلار بین سالهای 1325 تا 1330به ایران داده شد.5 بعد از آن نیز کمکها و وامهای دیگری به ایران داده شد و ایران به یکی از مهمترین کشورهایی تبدیل شد که نفوذ و حضور اقتصادی آمریکا در آن بسیار گسترش یافت. اما به واقع هدف از اجرای این طرح در ایران چه بوده است و چرا این کشور به عنوان یکی از مهمترین کشورهای طرف اجرای اصل چهار ترومن انتخاب گردید؟

یکی از اهدافی که از اجرای اصل چهار ترومن دنبال می‌گردید بحث ایجاد یک بازار مطلوب برای کالاهای ساخت آمریکا بود و این مسئله بدون بهبود وضعیت اقتصادی ایران امکانپذیر نبود. امریکا از اجرای اصل چهار ترومن درباره ایران چنین هدفی را نیز دنبال می کرد. به همین دلیل بود که چند سال پس از شروع اجرای این طرح، "حجم صادرات آمریکا به ایران به 20 برابر صادرات ایران به آمریکا رسید.
در سطور گذشته به مهمترین هدف آمریکا از اجرای اصل 4 ترومن که همانا مبارزه با کمونیسم و نفوذ و قدرت اتحاد جماهیر شوروی بود اشاره گردید و گفته شد که این کشور یکی از مهمترین راهکارهای مبارزه با کمونیسم را در مبارزه با فقر اقتصادی و تلاش برای بهبود اقتصادی در کشورهای در معرض خطر کمونیسم دانسته است و برای انجام این عمل، به برخی کشورهای در حال توسعه از قبیل ایران کمکهای اقتصادی و فنی و وامهای بانکی اعطاء کرد. در کنار این مسئله، ایالات متحده آمریکا به دنبال دستیابی به برخی اهداف دیگری نیز بوده است که در ادامه تلاش می شود تا بدانها اشاره گردد.

سایر اهداف آمریکا از اجرای اصل 4 ترومن
یکی از اهداف دیگری که از اجرای اصل چهار ترومن دنبال می گردید بحث ایجاد یک بازار مطلوب برای کالاهای ساخت آمریکا بود و این مسئله بدون بهبود وضعیت اقتصادی ایران امکانپذیر نبود. بنابراین بالا بردن سطح زندگی مردم در جهت تأمین بازاری مطمئن برای محصولات امریکا در صدر اهداف این کشور در این دوران بوده و آمریکا از اجرای اصل چهار ترومن درباره ایران چنین هدفی را نیز دنبال می کرد. به همین دلیل بود که چند سال پس از شروع اجرای این طرح، «حجم صادرات آمریکا به ایران به 20 برابر صادرات ایران به آمریکا رسید، این در حالی بود که بسیاری از کالاهای صادراتی آن کشور به ایران جزء مواردی بود که نمونه‌ آن در ایران نیز تولید می‌شد». 6

دلیل دیگری که باعث اهمیت یافتن ایران در نگاه ایالات متحده در این دوران شد، موقعیت استراتژیک ایران و دارا بودن ذخایر عظیم انرژی در این کشور بود. برخی از کارشناسان و استراتژیستهای آمریکا در این زمان عقیده داشتند که اگر «روسها در یکی از سه منطقه مهم ایران، تنگه داردانل و یونان نفوذ یابند دامنه قدرتشان تا آفریقا و سراسر مناطق نفت‌خیز و جنوب آمریکا و پس از آن به اروپا، جایی که در فرانسه و ایتالیا بزرگترین احزاب کمونیست سرمایه داری غرب را تهدید می کردند، گسترش خواهد یافت».7 بنابراین اهمیت استراتژیک و ژئوپلتیک ایران باعث شد تا آمریکا به راحتی نگذارد این کشور به جرگه کمونیسم و طرفداران شوروی بپیوندد و برای جلوگیری از این مسئله تلاش کند تا با اجرای اصل 4 ترومن این کشور را از خطر کمونیسم دور کند.

در چهارچوب اجرای این اصل اهداف سیاسی دیگری نیز دنبال می شد که یکی از مهمترین آنها شامل ایجاد و تربیت یک نسل طرفدار آمریکا در میان سیاسیون و مدیران اجرایی ایرانی و حتی نظامیان ایران بود. یکی از مهمترین این افراد ارتشبد فضل‌الله زاهدی بود که مسئولیت کمیسیون مشترک ایران و آمریکا یا همان کمیسیون اصل 4 ترومن را در اختیار داشت. همین افراد طرفدار آمریکا و در رأس آنها زاهدی بودند که در 28 مرداد 1332 با همراهی نیروهای آمریکایی و انگلیسی به کودتا علیه دکتر محمد مصدق دست زدند.8 این نسل سیاستمدارن تا انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 در سیاست و اقتصاد ایران حضور داشته و دارای قدرت و نفوذ بسیاری بودند.

پس از جنگ جهانی دوم جهان میان دو ابرقدرت امریکا و شوروی و دو ایدئولوژی سرمایه داری و کمونیسم تقسیم گردید. در این میان نفوذ و قدرت شوروی به تدریج گسترش می‌یافت و به اروپا و آسیا تسری پیدا می کرد. به همین دلیل ایالات متحده امریکا به دنبال انجام اقداماتی برای مقابله با این موضوع برآمد. در این میان یکی از مهمترین برنامه‌های این کشور کمک به توسعه اقتصادی و صنعتی اروپا و تلاش برای کاهش فقر و بهبود اقتصاد کشورهای جهان سوم بود. برای انجام این اقدامات نیز طرح مارشال برای بازسازی اروپا و اصل 4 ترومن برای کمک به بهبود اقتصادی برخی کشورهای در حال توسعه از قبیل ترکیه، یونان و ایران به اجرا در آمد.

در چهارچوب اصل 4 ترومن برخی کمکهای اقتصادی و فنی و وامهای بانکی در اختیار ایران قرار گرفت و در حوزه‌های مختلفی از قبیل بهداشت و درمان، آموزش و امور روستایی برخی طرحهای اقتصادی در ایران انجام گرفت. همان‌گونه که گفته شد هدف عمده این کمکها بحث جلوگیری از نفوذ کمونیسم و اتحاد جماهیر شوروی در ایران بود، اما علاوه بر این، اهداف دیگری از قبیل ایجاد و تربیت یک نسل از سیاستمدارن، مدیران و نظامیان طرفدار امریکا، اهمیت ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک ایران و ضرورت حفظ آن در مدار بلوک غرب و جهان سرمایه داری و ایجاد یک بازار مطلوب برای کالاها و تولیدات امریکایی نیز مدنظر سیاستمدارن و استراتژیستهای امریکایی بوده است.

مسافرت محمدرضا پهلوی و هیئت همراه به آمریکا در زمان ریاست‌جمهوری هری ترومن
شماره آرشیو: 3603-3ع

پی نوشت:

1.عبدالله ساجدی، «اصل چهار ترومن و گستره فعالیت آن در ایران»، مجله پیک نور، سال هفتم، شماره دوم ص 121.
2.دنیای اقتصاد، «اصل ۴ ترومن در ایران»، تاریخ انتشار: 8 دی 1387، شماره: 1701.
3.استیفن امبروز، روند سلطه گری تاریخ سیاست خارجی آمریکا (1938-1983)، ترجمه احمد تابنده، انتشارات چاپخش، تهران: 1392 ، صص 138-139.
4.عبدالرضا هوشنگ مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، 1304- 1357، تهران: نشر پیکان. 1373، ص 146.
5.علیرضا ازغندی، روابط خارجی ایران؛ دولت دست‌نشانده، 1320-1357 ، انتشارت قومس، تهران: 1394، ص 180.
6.ادوین آردیدوویچ گرانتوفسکی، تاریخ ایران از باستان تا امروز، ترجمه کیخسرو کشاورزی، انتشارات پویش، چاپ 1359، ص 512 و 513.
7.نوام چامسکی، دهه جنگ سرد، ترجمه شاهرخ وزیری، انتشارات پارسا، تهران: 1370، صص 49-50.
8.اکبر کرباسیان، «تحلیلی بر نتایج اجرای اصل چهار ترومن در ایران»، مجله گزارش، دی 1378، شماره 107. https://iichs.ir/vdcc.1qpa2bqisla82.html

نشست رونمایی از کتاب «شاهنامه‌ای برای شاه» برگزار می‌شود

«بسیج، نماد ایثار در دوران دفاع مقدس» در آیینه تصاویر

جریان‌هایی که به وزیر اقتصاد ملی دولت مصدق پشت کردند

شیخ مرتضی آشتیانی

شکار چریک

اهداف پنهان و پیدای ترومن