میرزا اسماعیل خان ممتازالدوله (ممتاز)

 
میرزا اسماعیل خان ممتازالدوله فرزند میرزا علی اکبر مکرم السلطنه فرزند آقا صمد صراف تبریزی در سال 1258ش در تبریز متولد شد. تحصیلات مقدماتی خود را در تبریز به پایان رساند و بعد از آن برای تحصیل در مقدمات حقوق و زبان فرانسه عازم استانبول گشت. وی در سال 1314ق به ایران بازگشت و در وزارت امور خارجه مشغول به کار شد. ممتازالدوله در سال 1315ق با عنوان نایب سفارت ایران به استانبول رفت و مدتی با سمت های کنسول و سرکنسول ایران در آنجا مشغول به کار شد.
 
 
ممتازالدوله در اوایل صدارت سلطان عبدالمجید میرزا عین الدوله به تهران آمد و در دستگاه عین الدوله با سمت مترجمی مشغول به کار شد و بر حسب دستور دولت وقت قانون دادگستری را از ترکی عثمانی به فارسی ترجمه کرد و دولت با تصویب شاه اجرای آن را اعلام نمود.
 
ممتازالدوله با مشروطه خواهان همکاری می کرد. در دوره اول انتخابات مجلس شورای ملی چون مردم اراک به دلیل اختلاف نتوانستند نماینده خود را انتخاب کنند، ممتازالدوله از مرکز به عنوان نماینده اراک پیشنهاد شد و چون وارد مجلس شد، با راه یافتن به کمیسون های مجلس به صف اعتدالیون پیوست. پس از استعفای احتشام السلطنه از ریاست مجلس شورای ملی در سال 1326ق ممتازالدوله در دوم ربیع الثانی همین سال به ریاست مجلس شورای ملی برگزیده شد.
 
به دنبال به توپ بسته شدن مجلس شورا، افزایش اختلاف میان نمایندگان تندرو و معتدل و نیز عزیمت محمدعلی شاه به باغشاه، ممتازالدوله توانست توسط برادرش از دولت فرانسه پناهندگی سیاسی بگیرد. پس از آن ممتازالدوله به لندن رفت و در مصاحبه مطبوعاتی به عنوان رئیس مجلس از اعمال خلاف و استبدادی اطرافیان محمدعلی شاه سخن گفت که در روزنامه های آن زمان به چاپ رسید. وی پس از چندی به عضویت انجمن طرفداران ایران درآمد. سپس به پاریس نزد برادرش ممتازالسلطنه وزیرمختار ایران رفت و عضویت انجمن ایرانیان مقیم در پاریس و جمعیت فرانسه و ایران را پذیرفت. پس از آن ممتازالدوله مرتب بین پاریس و لندن در سفر بود و توانست سردار اسعد را با خود همراه کند و به دنبال آن مقدمات قیام اصفهان و حمله مجاهدین به تهران را فراهم نمود.
 
پس از فتح تهران و عزل محمدعلی شاه، ممتازالدوله در سال 1327ق به تهران آمده به عنوان نماینده آذربایجان در مجلس شورای ملی انتخاب گردید. پس از آن وی در کابینه مستوفی الممالک عهده دار پست وزارت مالیه و وزارت پست و تلگراف بود. ممتازالدوله در سال 1329ق رئیس مجلس شد و در کابینه محمدعلی خان سپهداراعظم درهمین سال وزیر مالیه و در کابینه نجفقلی خان صمصام السلطنه بختیازی عهده دار پست وزارت عدلیه بود. وی در جریان قرارداد 1919 وثوق الدوله به جمع مخالفان پیوست و به کاشان تبعید شد. پس از برکناری وثوق الدوله، ممتازالدوله به تهران بازگشت. در جریان کودتای 1299 سیدضیاء، نامِ ممتازالدوله جزو 70 نفری بود که به دستور سیدضیاء بازداشت شدند. ممتازالدوله در سال 1312ش در سن 54 سالگی در تهران درگذشت.
 
منابع
1- ع. م. زاوش. نخستین کارگزاران استعمار. 
2- علوی، ابوالحسن. رجال عصر مشروطیت. 
3- بامداد، مهدی. شرح حال رجال ایران. ج 1. 
4- عبدالله پور، احمد. وزرای معارف ایران.