امان‌الله اردلان

 
امان‌الله اردلان ملقب به حاج عزالممالک فرزند ابوالحسن فخرالملک در سال 1263 شمسی در تهران دیده به جهان گشود. مادرش عباسه خانم ملقب به حاجیه والیه، دختر عبدالصمد میرزا عزالدوله فرزند محمد شاه قاجار بود. وی تحصیلات معمول زمان را همراه با زبان فرانسه نزد معلمان خصوصی فرا گرفت و هنر نقاشی را نیز از کمال‌الملک آموخت. در زمان صدارت عین‌الدوله، پدرش وزیر تجارت شد و او را نیز در کارهای حکومتی گمارد. در دوران مشروطه، وی از موسسان انجمن سعادت بود. سال 1288 شمسی نایب‌الحکومه دزفول شد و در همان سال پس از برگزاری انتخابات مجلس دوم ، به عنوان نماینده مردم دزفول به دوره دوم مجلس شورای ملی راه یافت و یکی از اعضاء موسس حزب لیبرال مجلس گردید. 1
 
پس از انحلال مجلس دوم، او با وساطت حسین پیرنیا (مؤتمن‌الملک) مشغول به خدمت در اداره خزانه‌داری کل تهران شد و پس از یکسال فعالیت به عنوان ممیز مالیاتی اداره ولایتی کرمانشاه، در دوره سوم مجلس شورای ملی از سوی حزب دمکرات به مجلس راه یافت و در دوران جنگ جهانی اول که ایران مورد حمله قشون روسیه قرار گرفت اردلان به همراه عده‌ای از نمایندگان مجلس و آزادیخواهان از تهران به طرف قم و کرمانشاه مهاجرت کردند. او در کمیته دفاع ملی مرکزی که مهاجران تشکیل داده بودند نقش اساسی ایفا نمود و در کمیسیون نظام آن کمیته نیز عضویت داشت و ریاست صندوق قشون برعهده وی بود. 2
 
در کرمانشاه حکومت موقتی با ریاست رضاقلی خان نظام‌السلطنه تشکیل شد که عزالممالک در آن حکومت وزیر فوائد و تجارت بود. اعضای حکومت موقت سپس به استانبول رفتند و دو سال در آن شهر اقامت گزیدند، اردلان در کلاسهای درس مالیه در مدرسه علوم سیاسی شرکت نمود و ترجمه کتاب بودجه حاصل آن دوره می‌باشد. پس از پایان جنگ جهانی اول مهاجرین به وطن بازگشتند و در سال 1298 شمسی اردلان پیشکار مالیه کرمان و بلوچستان شد و سپس همکاری خود را با حزب سوسیالیست آغاز کرد و خزانه‌داری آن حزب را عهده‌دارگردید. 3
 
وی به سال 1301 در کابینه مشیرالدوله، به مدیرکلی وزارت دارایی و سپس به پیشکاری مالیه فارس منصوب گردید و سال بعد در دوره پنجم مجلس شورای ملی از دزفول به عنوان نماینده به مجلس رفت و در همین سال از سوی آرتور میلسپو رئیس کل مالیه، ماموریت بازرسی مالیه گیلان و مازندران و استرآباد را برعهده گرفت و همچنین در کابینه رضاخان به وزارت فوائد عامه و تجارت منصوب گردید. سال 1303 پس از ترمیم کابینه توسط رضاخان، کابینه را ترک نمود و به جمع نمایندگان مجلس پیوست ولی پس از مدتی از نمایندگی نیز استعفا داد و به وزارت مالیه بازگشت و بلافاصله به پیشکاری کرمان و سپس فارس گمارده شد.
 
سال 1308 به وزارت داخله منتقل شد و سپس حاکم استرآباد گردید و در سال 1311 به حکومت لرستان و بروجرد منصوب شد و پس از گذشت سه سال حاکم بنادر جنوب گردید. اردلان در سال 1315 به جای میرزا ابوالحسن خان پیرنیا (معاضدالسلطنه) استاندار کرمان شد و در تهیه برنامه اصلاحی و نظارت بر اجرای آن در شهرها با کمیسیون وزارت کشور همکاری نمود و در زمانی که علی‌اصغر حکمت وزیر کشور بود، او مدیرکل شهرداریهای ایران شد. سال 1319 با سمت استانداری آذربایجان شرقی عازم تبریز گشت. او پس از حمله قوای روسیه به آذربایجان در سال 1320، تبریز را ترک می‌نماید و بلافاصله استاندار ارومیه شد و سپس به مدیرکلی وزارت کشور منصوب گشت.
 
پس از شهریور 1320 و تبعید رضاشاه از ایران و آزادی سیاسی موقتی که به دنبال سقوط او به وجود آمده بود ، حزب توده ایران توسط سلیمان میرزا اسکندری و تعدادی از اعضای گروه 53 نفر و با شرکت امان‌الله اردلان در منزل اسکندری موجودیت یافت البته اردلان به غیر از این جلسه هیچگاه در جلسات حزب توده حاضر نشد. 4 مناصب وی از آذرماه سال 1320 تا پایان 1322 عبارت بودند از : حکمران اصفهان، مدیرکل وزارت دارایی، رئیس کل خواروبار کشور، معاونت وزارت دارایی، وزیر بهداری در کابینه دوم علی سهیلی و وزیر دارایی در کابینه سوم علی سهیلی. 5
 
اردلان در فروردین سال 1323 در دولت محمد ساعد وزیر پیشه و هنر و بازرگانی شد و در مرداد همان سال به همراه جمعی از رجال سیاسی از جمله مرتضی‌قلی بیات، مصطفی کاظمی و محمدصادق طباطبایی حزب مردم را تشکیل داد 6 که خود او نیز به عنوان یکی از اعضای هیات نمایندگی مرکزی آن حزب انتخاب شد. مسئولیتهای وی از آذرماه سال 1323 تا 1330 مشتمل بودند بر : وزیر دارایی در کابینه مرتضی‌قلی بیات، وزیر دادگستری در کابینه دوم ابراهیم حکیمی، وزیر راه در کابینه ترمیمی ابراهیم حکیمی، وزیر دارایی در کابینه هژیر، استاندار فارس، نماینده مردم سنندج در مجلس مؤسسان، وزیر کشور در کابینه رجبعلی منصور، وزیر کشور در کابینه رزم‌آرا و نایب رئیس کانون شکار ایران .
 
اردلان در دوره‌های هیجدهم و نوزدهم مجلس شورای ملی از حوزه انتخابیه سنندج به مجلس راه یافت و در دوره نوزدهم به عنوان یکی از اعضای حزب ملیون، ریاست فراکسیون آن حزب را در مجلس شورای ملی برعهده داشت. 7 او در سال 1336 رئیس هیات پارلمانی ایران در سفر به ایتالیا بود. سال بعد سفیرکبیر ایران در عراق شد و در سال 1339 به استانداری آذربایجان شرقی منصوب گردید. سال 1355 سناتور انتصابی دوره هفتم مجلس سنا از رضائیه شد و در همان دوره نایب رئیس آن مجلس نیز بود . سرانجام پرونده سیاسی وی در 22 بهمن 1357 با سقوط رژیم پهلوی بسته شد .
 
اردلان در طول زندگی دوبار ازدواج کرد. بار اول با نزهت‌الدوله دختر مجدالدوله و بار دوم با روشنک دختر قهرمان میرزا عین‌السلطنه. از تالیفات او می‌توان به کتابهای اولین قیام مقدس ملی در جنگ بین‌المللی اول و خاطرات عزالممالک اردلان اشاره نمود. نامبرده در دوره حیات خود چهار بار هم به منصب امیرالحاجی رسید. 8 او  در سال 1366 در تهران دارفانی را وداع گفت و در مقبره خانوادگی اعتضادالسلطنه در حرم شاه عبدالعظیم به خاک سپرده شد.

پی نوشت: