امام خمینی در اعلامیه مورخ 22 دی‌ماه 1357ش، به‌طور رسمی دستور تشکیل شورای انقلاب را اعلام فرمودند. اعضای این شورا که به دلایل امنیتی و به تشخیص امام خمینی نام آنها تا سال بعد فاش نشد، وظیفه داشتند امور معین و مشخصی را برعهده گیرند
پایگاه اطلاعرسانیپژوهشکده تاریخ معاصر؛ در هر کشوری که انقلاب یا تحولات اساسی اجتماعی و سیاسی رخ میدهد، انقلابیون و رهبران انقلاب، معمولا نهادهایی را به‌وجود می‌آورند تا بتوانند به‌وسیله آنها، نوعی هماهنگی و وحدت، بین فعالیتهای نیروی‌های انقلابی به‌وجود بیاورند و بعد از پیروزی انقلاب، اداره امور کشور را به عهده بگیرند تا کشور دچار هرج‌ومرج نشود. تشکیل شورای انقلاب در هنگامه پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357ش در ایران نیز در همین چهارچوب قرار دارد. نوشتار پیش رو به نقش گروه‌های انقلابی و به‌ویژه روحانیت در تأسیس و سپس مدیریتِ عملکرد و نظارت بر فعالیتهای شورای انقلاب اختصاص یافته است.
تأسیس شورای انقلاب؛ یک ضرورت تاریخی
تأسیس نهاد یا شورایی مرکب از افراد انقلابی و شاخص برای سامان بخشیدن به امور انقلاب و نهادینه کردن آرمان‌ها و احساسات انقلابی و تحقق اهداف نیروهای انقلابی یک ضرورت تاریخی در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357ش بود. «کسی که اندیشه و فکر تأسیس شورای انقلاب را در سر داشت، آیت‌الله مطهری بود. وی شرایط و فلسفه پیدایش شورای انقلاب را در پاریس خدمت امام و همراهان ایشان مطرح می‌کند.»1 ازهمین‌رو، در واپسین ماه‌های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی و در شرایط بحرانی و پُرتنشِ آن برهه تاریخی «امام خمینی(ره) به‌عنوان رهبر انقلاب اسلامی ایران، که به لزوم برقرار شدن امنیت و آرامش کاملا واقف بود و خطر ناشی از تداوم هرج‌ومرج و اعاده نگردیدن نظم و امنیت و آرامش و حاکمیت قانون را احساس می‌نمود، دستور تشکیل شورای انقلاب را صادر کرد و در اعلامیه مورخ 22 دی‌ماه 1357ش به‌طور رسمی تشکیل آن را اعلام نمود».2
شهید آیت‌الله مرتضی مطهری در سفر به نوفل لوشاتو (سال 1357)
در متن اعلامیه امام خمینی درباره تأسیس شورای انقلاب اسلامی چنین آمده است: «به‌موجب حق شرعی و بر اساس رأی اعتماد اکثریت قاطع مردم ایران که نسبت به اینجانب ابراز شده است، در جهت تحقق اهداف اسلامی ملت، شورایی به نام شورای انقلاب اسلامی، مرکب از افراد باصلاحیت و مسلمان و متعهد و مورد وثوق، موقتا تعیین شده و شروع به‌کار خواهند کرد... . این شورا موظف به انجام امور معین و مشخصی شده است؛ از آن جمله مأموریت دارد تا شرایط تأسیس دولت انتقالی را مورد بررسی و مطالعه قرار داده و مقدمات اولیه آن را فراهم سازد».3 بنابراین شورای انقلاب با ترکیبی از چهره‌های مکتبی و ملی نهضت اسلامی و افراد مورد وثوق رهبری نهضت شکل گرفت.
ترکیب شورای انقلاب و ساختارِ سازمانی
به دلایل امنیتی و به تشخیص امام خمینی «نام اعضای شورا تا سال بعد فاش نشد»؛4 به همین دلیل، درباره اعضا و ترکیب شورای انقلاب گمانه‌زنی‌های متفاوتی شده است. براساس منابع تاریخی، امام خمینی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی به گروهی از روحانیان به سرپرستی آیت‌الله مرتضی مطهری مسئولیت دادند که برای شناسایی افراد لازم برای اداره مملکت، تلاش کنند. این افراد عبارت بودند از: آیت‌الله مطهری، آیت‌الله سیدمحمدحسین بهشتی، آیت‌الله سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی، حجت‌الاسلام علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی و حجت‌الاسلام محمدجواد باهنر، که در حقیقت همین گروه پنج‌نفره هسته اولیه شورای انقلاب اسلامی را تشکیل می‌دادند.
شهید آیت‌الله دکتر سیدمحمد بهشتی در حال سخنرانی در میدان امام حسین(ع) تهران (سال 1359)
علاوه بر پنج نفر قبلی، آیت‌الله مهدوی کنی و آیت‌الله طالقانی و آیت‌الله خامنه‌ای به اعضای روحانی شورا اضافه شدند و شورا هشت نفر عضو روحانی پیدا کرد و «چند نفر عضو غیرروحانی که مهندس مهدی بازرگان، دکتر عزت‌الله سحابی، مهندس مصطفی کتیرایی و آقای احمد صدر حاج سیدجوادی اولین چهار نفر غیر روحانی بودند که به این گروه اضافه شدند و به‌تدریج افراد دیگری اضافه شدند؛ بنابراین شورای انقلاب از چند روحانی مبارز و چند چهره دارای سابقه مبارزاتی تشکیل شد».5
هاشمی رفسنجانی نیز در مقدمه صورت مذاکرات شورای انقلاب این مطلب را تأیید کرده و گفته است: «حضرت امام آقایان شهید مطهری، شهید بهشتی و موسوی اردبیلی و شهید باهنر و اینجانب هاشمی رفسنجانی را به‌عنوان هسته اول شورای انقلاب تعیین و اجازه داده بودند که افراد دیگر با اتفاق نظر این پنج نفر اضافه شوند و در جلسات ابتدایی تصمیم بر این شد که حتی‌الامکان ترکیب شورا از اعضای روحانی و غیر روحانی به نسبت مساوی و نزدیک به هم باشد».6
اما ترکیب شورای انقلاب به همان شکل مراحل اولیه آن باقی نماند، بلکه به‌تدریج و در مراحل مختلف بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل دولت موقت، علاوه بر گروه‌های مذهبی و روحانیت، افراد شاخص سازمان‌ها و جریان‌های انقلابی دیگر همچون برخی از اعضای جبهه ملی و نهضت آزادی مانند کریم سنجابی، عباس شیبانی، صادق قطب‌زاده، رضا صدر، علی‌اکبر معین‌فر، ابوالحسن بنی‌صدر، حسن حبیبی، محمدولی قر‌نی، علی مسعودی، میرحسین موسوی، ابراهیم یزدی و... نیز به این شورا پیوستند.
«روحانیت» در رأس شورای انقلاب اسلامی
نگاهی به اعضا و ترکیب شورای انقلاب اسلامی نشان میدهد که سلسله‌مراتب قدرت و تصمیم‌گیری در شورای انقلاب در اختیار روحانیت بود. به سخن دیگر، روحانیان در شورای انقلاب، قدرت، نفوذ و ابتکار عمل را در دست داشتند. امام خمینی به‌عنوان رهبر انقلاب اسلامی در رأس این نهاد قرار داشت و انتخاب اعضای شورا و انتصاب آنان به مناصب مختلف نیز با تأیید ایشان بود. ریاست شورا نیز از همان ابتدا در اختیار روحانی بنام، آیت‌الله مطهری بود. با شهادت ایشان، ریاست شورای انقلاب به آیت‌الله طالقانی منتقل شد. با درگذشت آیت‌الله طالقانی، آیت‌الله بهشتی عهده‌دار ریاست شورای انقلاب شدند؛ بنابراین اداره و سامان‌دهی عملکرد و فعالیتهای شورای انقلاب عملا در اختیار روحانیان بود. هاشمی رفسنجانی درباره نقش شهید مطهری در تشکیل و هدایت شورای انقلاب چنین اظهار کرده است: «طبعا چون امام حرف‌ها را برای ایشان (آیت‌الله مطهری) زده بودند، مرجع برای ما ایشان بودند. بیشتر نص امام را از ایشان بایست می‌شنیدیم. ... ایشان بیشتر از ما مسائل فکری برایشان مطرح بود تا عملی و در گذشته هم این‌طوری بود. در شورای انقلاب هم این‌طوری بود. خیلی مواظب بود که خطوط انحرافی فکری که آن روز در جامعه ما وجود داشت و سروصدا هم زیاد داشت، اینها در شورای انقلاب راه پیدا نکنند».7
افزون بر وظیفه مدیریتی اعضای روحانی در شورای انقلاب، آنها در اقدام عملی برای عبور از نظام شاهنشاهی و سپس در فرایند تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز موضعی فعال اتخاذ کردند. تحقق اهداف انقلابیون و ایجاد حکومت اسلامی در ایران، از اهداف اولیه تشکیل شورای انقلاب بود. علاوه بر این، «مدیریت، هدایت و رهبری نهضت در صورت دسترسی نداشتن به امام خمینی، با همان اختیارات ایشان و شناسایی افراد شایسته برای پست‌های احتمالی، از کارویژه‌های اولیه شورای انقلاب به‌شمار می‌رفت».8
مدیریت دقیق و برنامه‌ریزی مؤثر در موضوع بازگشت امام خمینی، استقبال از ایشان، اسکان و دیدارهای ایشان و مشورت به امام خمینی در موضوعات مهم از جمله رایزنی درباره تشکیل دولت موقت از دیگر اقدامات مهم این شورا بود. با تأکید فراوان امام خمینی به اعضای شورای انقلاب جهت پایه‌ریزی نهادهای رسمی، بحث‌هایی مانند تشکیل دولت و مجلس، ایجاد مجلس مؤسسان و تدوین قانون اساسی مطرح شد. به دنبال همین مذاکرات، در مسئله تشکیل دولت، اعضای شورای انقلاب با تعیین و معرفی مهدی بازرگان به امام خمینی، زمینه شکل‌گیری دولت موقت را فراهم کردند.9
اما مهم‌ترین کارویژه شورای انقلاب، قانون‌گذاری بود. شورا در جایگاه مجلس عمل می‌کرد و تمام وزرا با رأی اعتماد شورا، رسمیت پیدا می‌نمودند. «قوانین، بعد از بررسی توسط کمیسیون‌ها، به تصویب شورای انقلاب می‌رسید. اعضای روحانی شورا، که ملاک اصلی تصویب قوانین و تأیید صلاحیت وزرا را همسویی با قوانین اسلامی و خط و مشی امام خمینی می‌دانستند، اگر کسی مخالف این رویه بود قاطعانه ایستادگی می‌کردند.»10
دیدار اعضای کابینه شورای انقلاب با امام خمینی (سال 1359)
با شروع کار مجلس و شورای نگهبان و نهادهای دیگر، مسئولیت و ضرورت وجودی شورای انقلاب به پایان رسید؛ بنابراین در 12 تیر 1359 آیت‌الله بهشتی اعلام کرد: «مسئولیت شورای انقلاب دو هفته دیگر پایان می‌یابد».11 سپس آخرین جلسه شورا در 26 تیر 1359 برگزار شد. دکتر حسن حبیبی، سخنگوی شورای انقلاب، در آخرین مصاحبه خود گفت: «امروز با رسمیت یافتن مجلس شورای اسلامی و کامل شدن اعضای شورای نگهبان قانون اساسی، کار شورای انقلاب، که تاکنون وظیفه قانون‌گذاری را بر عهده داشت، نیز به پایان رسید».12
فرجامِ سخن
شورای انقلاب بعد از رهبری انقلاب (امام خمینی) بیشترین و مهم‌ترین جایگاه را در هدایت و هماهنگی امور انقلاب و ایجاد نظم و قانون داشت و مورد تأیید امام خمینی و مردم ایران بود. این شورا با عضویت و پیشگامی روحانیان انقلابی و جریان اسلامی که توسط امام انتخاب شده و به عرصه‌های گوناگون امور مملکتی ورود پیدا کرده بودند، به‌خوبی توانست تا تشکیل نهادها و ارگان‌های قانونی به شکل موقت کشور را اداره کند. افزون بر این، حضور رهبران روحانی و انقلابی مانند آیت‌الله بهشتی، آیت‌الله مطهری و... در بدنه اصلی شورا سبب شد این نهاد انقلابی در جلوگیری از انحراف انقلاب از خط اصیل اسلام و تحقق اهداف انقلاب اسلامی به‌گونه‌ای مؤثر عمل کند.
پی نوشت:
1. غلامعلی رجایی و جواد نوروزی، «نقش شورای انقلاب در تحولات ایران»، فصلنامه ژرفاپژوه، ش 2و3 (1393)، ص 98. 2. مجید سائلی کرده ده، شورای انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1384، ص 15.
3. روح‌الله خمینی، صحیفه امام، ج 4، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378، صص 207-208.
4. جان فوران، مقاومت شکننده؛ تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمه احمد تدین، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، 1377، ص 562.
5. «گفتگوی روزنامه اطلاعات با مهندس علی‌اکبر معین‌فر»، اطلاعات، 31 تیر 1359، ص 5.
6. صورت مذاکرات شورای انقلاب و مقدمه صورت مذاکرات به قلم اکبر هاشمی رفسنجانی، ج 1.
7. سروش، یادنامه شهید مطهری، اردیبهشت 1362.
8. کیهان، 30 بهمن 1357.
9. سعید برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس بازرگان، تهران، نشر مرکز، 1374، ص 267.
10. مهدی بازرگان، شورای انقلاب و دولت موقت، تهران، نهضت آزادی ایران، 1361، ص 35.
11. مرکز فرهنگی تربیتی نور ولایت، روزها و رویدادها، تهران، انتشارات پیام مهدی(عج)، 1379، ص 502.
12. همان، ص 505. https://iichs.ir/vdcfxmd0.w6dyxagiiw.html
