اتفاقات پس از یک شهادت

 
پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ شرایط سیاسی و اجتماعی دوران حاکمیت محمدرضا پهلوی، به‌ویژه در دهه 1350 و تلاشِ شاه برای تحکیم پایه‌های قدرت از یک‌سو و نارضایتی فزاینده جامعه، شرایط جامعه ایران را پیچیده و خطرناک کرده بود. در چنین شرایطی آیت‌الله حسین غفاری به شهادت رسید و انتشار خبر شهادت او بازتاب گسترده‌ای در جامعه داشت. این مقاله به بررسی تأثیر شهادت آیت‌الله غفاری در هموار کردنِ مسیر انقلاب اسلامی اختصاص یافته است.
 
فعالیت‌های سیاسی آیت‌الله غفاری
اوضاع سیاسی و اجتماعی دو دهه 1340 و 1350 ویژگی خاصی داشت. تلاش محمدرضا پهلوی برای مطرح کردن خود به عنوانِ شخصیتِ برجسته منطقه‌ای و بین‌المللی و اصلاحات شاه‌محور، جامعه ایران را ملتهب کرد. روحانیت در برابر سیاست‌های محمدرضا پهلوی حرکت‌های اعتراضی را سامان داد. با تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در سال 1341، آیت‌الله حسین غفاری همسو با بسیاری دیگر از علما، بر ضد این لایحه سخنرانی و با صدور اعلامیه­ و ارسال نامه به دیگر علما، به این لایحه اعتراض کرد. او در همان سال نیز با رفراندومِ «انقلاب سفید» مخالفت کرد. در ادامه آیت‌الله غفاری با امضای اعلامیه‌ای به تحریم‌کنندگانِ عید نوروز سال 1342، که امام خمینی سنگ بنای آن را به منظور اعتراض به برنامه‌های خلاف شرع رژیم پهلوی گذاشته بود، پیوست. بعد از واقعه فیضیه و حمله به طلاب در نوروز ۱۳۴۲ نیز آیت‌الله غفاری سخنرانی‌های تندی علیه حکومت پهلوی ایراد کرد.1
 

دیدار شهید آیت‌الله غفاری با امام خمینی پس از آزادی ایشان از حصر.
شهید آیت‌الله سیدمحمدعلی قاضی نیز در تصویر دیده می‌شود (سال 1343)

 
بعد از قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و دستگیری امام خمینی، تعدادی از روحانیان از جمله آیت‌الله غفاری دستگیر و چهل روز بعد آزاد شدند. بااین‌حال آیت‌الله غفاری از مبارزه دست نکشید و در آبان‌ماه سال 1343 علیه قانون اصلاحات ارضی سخنرانی کرد و مردم را به مخالفت با آن فراخواند. دو روز پس از سخنرانی در مسجد خاتم‌الاوصیا، مأموران شهربانی او را دستگیر و زندانی کردند. در بازجویی به وی گفتند که در صورت توهین به امام خمینی، آزاد خواهد شد، اما آیت‌الله غفاری هرگونه بی‌احترامی و توهین به امام خمینی را کفر خواند.2
 
دستگیری و شهادت
فعالیت‌های افشاگرانه و آگاهی‌بخش آیت‌الله غفاری با وجود کنترلِ شدید ساواک در سنگر مسجد و اجتماع روزبه‌روز گسترش یافت. در گزارش‌های متعدد ساواک آمده است که آیت‌الله غفاری، از روحانیان مخالفِ دولت در مساجد و شهرستان‌های مختلف مطالبی علیه رژیم پهلوی بیان می‌کند؛ همچنین اشاره شده است که او اصلاحاتِ کنونی کشور را با زمان معاویه مقایسه می‌کند. در ادامه آمده است که در گفته‌های آیت‌الله غفاری، «وضع فعلی حکومتِ ایران با زمان معاویه تفاوتی ننموده و احتیاج است که جوانان چون امام حسین(ع) به پا خاسته و وضع و امور کشور را به‌دست گیرند».3
 
حساسیت مأمورانِ رژیم پهلوی نسبت به فعالیت‌های انقلابی آیت‌الله غفاری و نقش ایشان در مبارزات مردمِ مسلمانِ تهران باعث شد در 12 تیرماه سال 1353 پس از حمله و بازرسی شبانه منزل آیت‌الله غفاری، ایشان را دستگیر کنند. در این بازرسی، مقداری اعلامیه‌ مربوط به مبارزات امام خمینی همراه تعدادی اوراق که از منظر رژیم «اوراق مضره» به‌شمار می‌آمد، کشف و ضبط شد. این اوراق از ارتباط آیت‌الله غفاری با امام خمینی و مبارزان داخل و خارج از کشور حکایت می‌کرد. با توجه به این مدارک، آیت‌الله غفاری در دادگاهی که در 5 آبان ۱۳۵۳ برای بررسی اتهامات وی تشکیل شد، به هشت ماه زندان محکوم شد. گفتنی است مبارزه ایشان با سیاست‌های حکومت پهلوی و تأکید او بر حقانیت امام خمینی، کینه و خشم شدیدی نسبت به ایشان در میان کارگزارانِ حکومت پهلوی ایجاد کرده بود؛ ازاین‌رو شکنجه و فشار علیه این روحانی محبوس در زندان شدت گرفت و این در حالی بود که آیت‌الله غفاری به دلیل سن زیاد و ضعف جسمانی کم کم توانِ خود را برای ایستادگی در برابرِ سلول انفرادی و شکنجه‌های گسترده از دست داد و در صبح 6 دی‌ماه 1353 زیر شکنجه مأموران ساواک به شهادت رسید و به آرزوی خود دست یافت.4
 

از واپسین تصاویر شهید آیت‌الله حسین غفاری

 
همبستگی برای مبارزه
خبر شهادت آیت‌الله غفاری تحت شدیدترین شکنجه‌ها موجی از انزجار و نفرتِ عمومی از رژیم پهلوی را در میانِ مردم پدید آورد و در آن شرایط خفقان و استبداد سیاه، شهادت ایشان باعث اعتراضات گسترده شد. در یکی از گزارش‌های ساواک آمده است که در روز شهادت آیت‌الله غفاری عده‌ای از طلاب قم در زندان تظاهراتی گسترده به پا کردند. در روزهای بعد، روحانیتِ مبارز ایران در اطلاعیه‌ای اعلام کرد که حوزه علمیه قم آن‌چنان‌ که شایسته است به یاد مقاومت آیت‌الله غفاری مراسمی به یاد ایشان در مسجد فیضیه قم برپا و ثابت خواهد کرد که «با خشونت و وحشیگری رژیم نه‌تنها نمی‌هراسد، بلکه مصمم‌تر با قهر و کینه فروزان‌تر به آرمانش با خدای خود احترام می‌گذارد و آن را دنبال می‌کند».5
 
شهادت آیت‌الله غفاری را می‌توان زمینه‌ساز همبستگی بین روحانیان داخل و خارج از کشور نیز به‌شمار آورد؛ چرا که این خبر در میانِ مسلمانان و شیعیان خارج از کشور تأثیر شایان توجهی داشت و موجی از تحرکات انقلابی و افشاگرانه علیه رژیم پهلوی را در خارج از کشور به راه انداخت. در مدرسه فیضیه قم اعلامیه‌ای به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی الصاق شد. در این اعلامیه چگونگی بازداشت آیت‌الله غفاری و شکنجه‌های دوران زندان مطرح شده و «روحانیون مبارز ایرانی خارج از کشور» آن را امضا کرده بودند. اعلامیه دربردارنده دو عکس از آیت‌الله غفاری بود که تصویر رسمی ایشان در کسوت روحانیت و تصویر ایشان در زندان را نشان می‌داد.6
 

شهید آیت‌الله حسین غفاری در کمیته مشترک ضد خرابکاری ساواک

 
روشنگری و تداوم مبارزه
از همان ابتدای به شهادت رسیدنِ آیت‌الله غفاری، روشنگری درباره سیاست‌های سرکوبگرانه رژیم پهلوی آغاز شد. جنازه ایشان با آمبولانسِ زندان قصر در بهشت زهرا به خانواده وی تحویل داده شد منوط به اینکه مراسم خاک‌سپاری تنها با حضور اقوام نزدیک و در نهایتِ سکوت برگزار شود. با تلاش خانواده بود که پیکر ایشان با آمبولانس به قم منتقل شد. علمای قم با اطلاع از این واقعه، مدرسه حقانی و حوزه و کلاس‌های درس را تعطیل کردند و پیکر ایشان را به «قبرستان نو» بردند و پس از شستن و غسل دادن به سمت حرم حضرت معصومه حرکت کردند. با اینکه آن روز برف می‌بارید، جمعیت موج می‌زد. عوامل ساواک که انتظار چنین حرکتی را نداشتند، به تکاپو افتادند. پیکر آیت‌الله غفاری با حضور علما و مدرسان حوزه و جمعیت عظیم مبارز قم و با کنترل شدید مأموران، در قبرستان «وادی‌السلام» به خاک سپرده شد. مراسم تشییع در پایان، به تظاهراتی بزرگ علیه رژیم پهلوی تبدیل شد. سراسرِ شهر قم به شور و حرکت مبدل شده بود، اما مأموران شهربانی و ساواک بیکار ننشستند و به سرکوب روحانیان و مردم اقدام کردند. در آن روز حدود سیصد نفر بازداشت و در دادگاه، به حبس از سه ماه تا سه سال محکوم شدند.7
 
همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، بازتاب شهادت آیت‌الله غفاری و محکوم کردن پیاپی این جنایت از سوی علما، دانشجویان، تشکل‌ها و گروه‌های مبارز از مرزهای داخلی هم فراتر رفت. از لبنان، فلسطین، عراق و سایر کشورهای اسلامی و حتی اروپایی نیز پیام‌هایی برای تسلیت و محکوم کردن این جنایت ارسال شد. یکی از مهم‌ترین این پیام‌ها، پیام روحانیان متعهد شیعه به مناسبت شهادت آیت‌الله غفاری به مردم بود که در آن بر همبستگی روحانیت برای مبارزه با رژیم پهلوی تأکید شده بود. این روند ادامه پیدا کرد و مراسم چهلم آیت‌الله غفاری نشان داد که مهم‌ترین تأثیر شهادت وی بر حوزه علمیه و روحانیت، پایداری در راه مبارزه و مقابله با ستم بود. در این مراسم، یکی از روحانیان به نام آقای منطقی سخنران بود. او پس از سخنرانی در مورد مبارزه و شکنجه و شهادت ائمه(ع) و علمای بزرگ از صدر اسلام تاکنون، روضه موسی بن جعفر را خواند و روحانیت را به تحمل سختی‌ها در راه مبارزه تشویق کرد.8 موجی که بر اثر شهادت آیت‌الله غفاری پدید آمد، در سالگرد ایشان در سال 1354 و همین‌طور در سال 1355 و 1356 گسترده‌تر شد و روشنگری و تداوم مبارزه با حکومت پهلوی را به همراه داشت. در این شرایط، ساواک و مأموران رژیم پهلوی به‌شدت از مطرح شدن نام آیت‌الله غفاری و مسائل پیرامون شهادت ایشان در هراس بودند.
 
فشرده سخن
با بررسی پرونده مبارزات و شهادت آیت‌الله غفاری، می‌توان از شهادت ایشان به عنوان یکی از کاتالیزورهای سرعت گرفتنِ انقلاب اسلامی در سطح خُرد یاد کرد. شهادت آیت‌الله غفاری دو اتفاق را به دنبال داشت که مبارزه با حکومت پهلوی را جدی‌تر کرد: نخستین اتفاق، عریان شدنِ هر چه بیشتر شکنجه در حکومت پهلوی بود. با توجه به همراهی آیت‌الله غفاری با امام خمینی، به نوعی حقانیت امام خمینی برای تأکید بر اصلاح‌ناپذیری رژیم پهلوی نیز اثبات شد. اتفاق دوم همبستگی روحانیت و شکل‌گیری نوعی حافظه جمعی بود که در آن، رژیم پهلوی دشمن جدی روحانیت به‌شمار می‌آمد. از زمان شهادت آیت‌الله غفاری تا پیروزی انقلاب اسلامی در 22 بهمن 1357 حدود چهار سال گذشت و در این چهار سال، شهادت این روحانی مجاهد سهم بسزایی در روشنگری و آگاه‌سازی مردم مسلمانِ ایران در طی کردنِ مسیر انقلاب اسلامی داشت.

پی نوشت:
 
1. عبدالله اصفهانی، «زندگی و حیات علمی و سیاسی شهید آیت‌الله غفاری معرفی و نقد»، پاسدار اسلام، ش 395 (بهمن 1393)، صص 48-51.
2. نشریه جهاد، «شهید آیت‌الله غفاری نوری در ظلمت معرفی و نقد»، نشریه جهاد، ش 45 (دی 1361)، صص 16-17.
3. مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، یاران امام به روایت اسناد ساواک (شهید آیت‌الله حسین غفاری)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1381، ص 265.
4. عبدالله اصفهانی، همان، ص 51.
5. مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، همان، صص 22-23.
6. همان، صص 24-25.
7. ابوالفضل چیت‌ساز، مسافر ملکوت (نگاهی به زندگی شهید آیت‌الله غفاری)، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1390، صص 86-95.
8. هادی غفاری، خاطرات حجت‌الاسلام‌والمسلمین هادی غفاری، تهران، شرکت انتشارات سوره مهر، 1374، صص 132-200.