آیت‌الله طالقانی و آن مسجد طی این سال‌ها، به‌گونه‌ای پیوند یافتند که به حق امروزه هر یک معرف دیگری است. آیت‌الله طالقانی به این دلیل که رژیم تمامی راه‌های جذب نیروهای مسلمانان را کنترل می‌نمود، از طریق این پایگاه زمینه‌های مبارزه را گسترده‌تر نمود
پایگاهاطلاعرسانیپژوهشکدهتاریخ معاصر؛ شکل‌گیری، تداوم و پیروزی انقلاب اسلامی ایران و نقش کلیدی و حساس مساجد در آن، از مقوله‌های مهم بررسی و تحلیل تاریخی، اجتماعی و سیاسی انقلاب اسلامی است. مسجد هدایت تهران یکی از پایگاه‌های مهم سیاسی و فرهنگی در دوران پهلوی بود که این نوشتار به نقش این پایگاه در تنویر اذهان جامعه و به‌طور ویژه جوانان و تحصیل‌کردگان می‌پردازد.
کار ویژه‌های مسجد در ایران
مسجد از دیرباز در ایران از جایگاه ویژه‌ای در حوزه اجتماعی، سیاسی و اقتصادی برخوردار بوده است. در مسجد تمام امور اعم از عبادی، تعلیم دروس قرآنی، حکمرانی و سیاست‌گذاری و قضاوت انجام می‌گیرد. نماز که از فرایض مسلمانان است، به جماعت برگزار می‌شود و همین امر همبستگی مردم، امکان تبادل اخبار، مباحثات علمی و اخذ تصمیم‌های اجتماعی و سیاسی را فراهم می‌سازد؛ لذا مسجد به وسعت یک مکتب جامع، رسالت جهانی می‌یابد و به مرتبه خانه خدا بودن در روی زمین می‌رسد.[1]
مسجد هدایت تهران در خیابان جمهوری اسلامی بعد از چهارراه جمهوری اسلامی (چهارراه اسلامبول) نرسیده به خیابان لاله‌زار واقع شده است. تاریخ و شرح دقیقی از بنای اولیه مکان فعلی مسجد هدایت در دست نیست. این مسجد در زمان ناصری مسجد گذرگاهی بوده است. با آمدن آیت‌الله طالقانی به آن در سال 1327، مسجد رونق گرفت و از حالت گذرگاهی خارج شد. آیت‌الله طالقانی در سال 1339 پیشنهاد داد که مسجد را بازسازی کنند. پس از این پیشنهاد بود که هیئت‌امنایی از افراد مختلف تشکیل شد و در سال 1340 به جز یک قسمت از مسجد، که مختص برپایی نماز جماعت بود، باقی آن به منظور ساخت مسجدی جدید، به‌طور کامل تخریب شد.[2]
سردر مسجد هدایت
نقش‌آفرینی آیت‌الله طالقانی در مسجد هدایت
آیت‌الله طالقانی جهت احیای تفکر دینی، روشنگری و بیداری جامعه به کمک تجربیاتی که از بزرگان حوزه علمیه به‌دست آورده بود مخفیانه در خانه‌ها جلسات قرآن را احیا کرد و زمینه را برای برپایی جلسات بزرگ‌تر و آشکارتر به‌وجود آورد. وی در زمینه احیای جلسات تفسیر از تجربه‌های استادش آیت‌الله میرزا خلیل کمره‌ای استفاده بسیاری کرد و با همکاری ایشان در طرح موضوعات قرآن و نهج‌البلاغه، جلسات فوق را پررونق و جذاب‌تر نمود. این جلسات تا زمان سقوط رضاشاه و تبعید او به خارج از ایران در سال 1320، به‌صورت مخفی و پنهان ادامه یافت.[3]
در سال‌های بعد از شهریور 1320 و با وجود مبارزات آیت‌الله کاشانی علیه استعمارگران، خلأ پایگاه‌های مبارزاتی از سوی عده‌ای از روحانیان از جمله آیت‌الله طالقانی احساس شد که می‌بایست این پایگاه‌ها جهت تقویت مبارزه علیه استعمارگران و رژیم پهلوی به‌وجود می‌آمد. بر همین اساس پایگاهی پدید آمد که ریشه بسیاری از تشکل‌ها و گروه‌های ضد استعماری در رژیم شاه بود. این پایگاه مسجد هدایت نام داشت که علیه رژیم پهلوی قد علم کرد با هدف پیشبرد اهداف مقدس و والای اسلام، به تعلیم و تربیت مبارزان برآمد. آیت‌الله طالقانی از سال 1327 در مسجد هدایت مستقر شد و آموزش مبارزان را شروع کرد. بنابراین یکی از قدیمی‌ترین کانون‌های مذهبی و انقلابی تهران مسجد هدایت است که مقر فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی مرحوم آیت‌الله طالقانی بود. این مسجد از نظر مکانی تقریبا میان کاباره‌ها و مراکز فساد و فحشا و مشروب‌فروشی‌ها و سینماهای آن دوره بود و بیت زیر را هم در محل سر در این مسجد نصب کرده بودند:
بی‌تردید استقرار آیت‌الله طالقانی در مسجد هدایت در دو دهه و نیم جلسات تفسیر وی برای تربیت جوانان و مبارزان، هویت جدیدی به آن جلسات و مسجد داد. آیت‌الله طالقانی در دوران امامت جماعت خود توانست کاری کند که آن مکان مورد توجه اقشاری از جامعه و از قبیل دانشجویان و دانشگاهیان قرار بگیرد. مسجد هدایت، طالقانی را از یک دهه دغدغه نقل و انتقالات مکرر جلسات تفسیر از مساجد، مدارس و منازل رهانید. ازاین‌رو طالقانی و آن مسجد طی این سال‌ها، به‌گونه‌ای پیوند یافتند که به‌حق امروزه هر یک معرف دیگری است. آیت‌الله طالقانی به این دلیل که رژیم تمامی راه‌های جذب نیروهای مسلمانان را کنترل می‌کرد، از طریق پایگاه مسجد هدایت به‌تدریج با تفسیر خود از قرآن زمینه‌های مبارزه را گسترده‌تر کرد و با کلمات قرآن و تفاسیر آن، قیام علیه ظالم را به جوانان آموخت. جلسات تفسیر آیت‌الله طالقانی بهانه بسیار خوبی برای جذب جوانان و طرح نظرهای سیاسی مطرح درباره رژیم بود. بزرگ‌ترین نقش آیت‌الله طالقانی، تفسیر قرآن و به‌کار بردن الفاظ سیاسی علیه رژیم بود؛ زیرا آیاتی را که دربردارنده مفهوم لزوم مبارزه با طاغوت بود بیان و برای جوانان خوب تفهیم می‌کرد.[5]
آیت‌الله طالقانی مورد تأیید و حمایت قاطع مردم، سنگرش مسجد هدایت و وسیله مبارزه‌اش قرآن و اسلام و انتقاد سازنده‌اش متوجه رهبران ملی و دینی و خواستش برقراری قسط اسلامی بود. هنگامی که آیت‌الله طالقانی را ساواک دستگیر و روانه زندان کرد، افراد دیگری از جمله حجت‌الاسلام شهید دکتر باهنر جلسات تفسیر وی را ادامه دادند. در این مسجد به دعوت آیت‌الله طالقانی شخصیت‌هایی چون شهید مطهری، شهید باهنر، استاد محمدتقی شریعتی و مهندس بازرگان سخنرانی می‌کردند و با وجود کنترل ساواک، مسائل انقلابی مطرح می‌شد. تعداد جوانان و دانشجویان شرکت‌کننده در این نشست‌ها از سال 1340 تا 1342 از یکصد تا پانصد نفر متغیر بود. در برخی از موارد تا هزار نفر نیز می‌رسید. آیت‌الله طالقانی در قالب تفسیر قرآن جوانان و دانشجویان را از ترفندها و فریبکاری‌های هیئت حاکمه برحذر می‌داشت و غالبا با نیش و کنایه شاه را مواخذه می‌کرد؛ برای نمونه در یکی از این سخنرانی‌ها، ایشان دو مرد مستبد و الهی را با هم مقایسه کرد. مرد مستبد فردی بود که همواره علیه آزادی‌های اجتماعی عمل می‌کرد؛ برای آنکه مردم را بفریبد ظاهرا مجلس روضه‌خوانی ترتیب می‌داد و در آن شرکت می‌کرد؛ او همیشه در سایه محافظان خود از مردم جدا بود و در کاخ‌های مجلل زندگی می‌کرد؛ درحالی‌که سنگ خدمت به مردم را به سینه می‌زد.[6]
مسجد هدایت؛ مرکز اطلاع‌رسانی
در دوران نهضت امام خمینی، اطلاع‌رسانی و پخش اعلامیه در مساجد صورت می‌گرفت. به دنبال بروز هر واقعه‌ای که مسبب آن رژیم بود و به نحوی از انحا تعرضی به اسلام و منافع کشور داشت، مردم و علما سر به اعتراض برمی‌داشتند و از طریق پخش اعلامیه در مجامع مذهبی به‌ویژه مساجد، این اعتراض همه‌گیر می‌شد و بدین ترتیب اخبار جریان‌ها و حوادث به مردم انتقال می‌یافت.[7]
مسجد هدایت نیز در این زمینه نقش فعالی ایفا کرد. زمانی که عده‌ای از سرمایه‌داران آمریکایی و در رأس آنان راکفلر، بزرگ‌ترین سرمایه‌دار آمریکایی، در اسفندماه 1354 به‌منظور عقد قرارداد بازرگانی و اخذ امتیازات به ایران وارد شده بودند، اعلامیه اعتراض‌آمیزی نسبت به این قرارداد روی درب مسجد هدایت نصب شده بود. این اعلامیه برای هوشیاری و آگاهی مردم از متن قرارداد و دعوت از مردم برای اعتراض به آن بود. همچنین در این مسجد پیام‌های امام خمینی در قالب جزواتی تهیه و تکثیر و در میان مردم و بازاریان منتشر می‌شد.[8]
آیت‌الله سیدمحمود طالقانی و غلامرضا تختی در مسجد هدایت
فشرده سخن
مسجد هدایت تهران در عصر پهلوی به عنوان پایگاه فرهنگی و سیاسی در جهت تنویر ذهن‌های مردم به‌خصوص جوانان و نخبگان و روشنفکران فعالیت جدی داشت. آیت‌الله طالقانی، از علمای بنام این مسجد، نقش اصلی در این روشنگری ایفا می‌کرد. آیت‌الله طالقانی که مورد تأیید علمای مبارزی همچون آیت‌الله کاشانی بود، با بررسی و تحلیل مسائل جامعه و بینش ژرف و قوی خود و با استدلال به قرآن و عترت، مسجد هدایت را پایگاه روشن‌اندیشی و ایمان و اعتقاد و مجاهدت نمود؛ درنتیجه در ذهنیت جوانانی که از حوزه، دانشگاه، بازار و خیابان مشتاقانه به جلسات درس تفسیر قرآن مسجد هدایت روی می‌آوردند مرز جدایی دین و سیاست از میان برداشته شد و سیاست به مسجد آمد.
اگرچه فعالیت‌های مسجد هدایت پس از تبعید آیت‌الله طالقانی به شهر زابل در آذرماه 1350 کاهش یافت، ولی اعضای فعال مسجد همچنان این پایگاه را حفظ کردند؛ با وجود این، به دلیل فشار ساواک این مسجد در اسفند سال 1351 برای مدتی بسته شد. بعد از آن هرچند مسجد هدایت باز بود، ولی روح مسجد را که همان کارکردهای وسیع فرهنگی، اجتماعی و سیاسی آن بود، از آن گرفتند. سرانجام در دی‌ماه 1357، مصادف با اربعین حسینی و با شدت گرفتن حرکت‌های انقلابی مردم، بار دیگر ندای آیت‌الله طالقانی در این مسجد طنین‌انداز شد.
پی‌نوشت‌ها:
[1]. رضا شریف‌پور، مسجد و انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1380، صص 10-20.
[2]. مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، مسجد هدایت به روایت اسناد ساواک، ج 1، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1389، صص 11-23.
[3]. علیرضا ملائی‌توانی، زندگینامه سیاسی آیت‌الله طالقانی، تهران، نشر نی، 1397، صص 29-39.
[4]. مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، مسجد هدایت به روایت اسناد ساواک، همان، صص 10-19.
[6]. محمد سمیعی و حنیف عموزاده مهدیرجی، «سرمایه اجتماعی مساجد و انقلاب اسلامی ایران (مطالعه موردی شبکه اجتماعی مسجد هدایت)»، پژوهشنامه علوم سیاسی، ش 36 (پاییز 1393)، صص 73-100.
[7]. جلیل امجدی، تاریخ شفاهی مسجد هدایت، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1387، صص 198- 220.
[8]. «مسجد هدایت، سیاسی‌ترین مسجد قبل از انقلاب اسلامی»، روزنامه کیهان، ش 22239 (دوشنبه 31 تیر 1398).
