او همچنین فتحعلى شاه قاجار را به عنوان فرمانده سپاه انتخاب و همه را به پیروى از فرمان‌هاى او در جنگ فراخواند. شیخ نوشت: «تعیین فرمانده جهاد، در زمان غیبت امام مهدى (علیه‌السلام) بر عهده مجتهدان که جانشینان اویند، مى‌باشد. بنابراین من به فتحعلى‌شاه براى نگاهبانى از مرزهاى کشور و جهاد با دشمنان اسلام، اجازه مى‌دهم و بر همه مسلمانان در پیروى از او در جنگ، فرمان مى‌دهم»
پایگاهاطلاعرسانیپژوهشکده تاریخ معاصر؛ آیا می‌دانید نظریه ولایت فقیه در عصر معاصر اولین بار توسط چه کسی مطرح شد؟ شاید برای این سؤال پاسخ‌های متعددی داشته باشید که هر کدام با توجه به زاویه بررسی، درست نیز به نظر برسند. اما در میان تمام کسانی که به موضوع ولایت فقیه پرداخته‌اند، جعفر کاشفالغطا از جمله اولین علمایی است که به این موضوع پرداخته است. کاشفالغطا که در دوره فتحعلی‌شاه ناظر جنگ‌های ایران و روسیه بود، حکم جهاد علیه روس‌ها را نیز صادر کرد. بااین‌حال در میان نظریات و تفکرات سیاسی کاشفالغطا موضوع ولایت فقیه جایگاه خاصی دارد که در این نوشته به آن پرداخته شده است.
نگاهی به زندگی و زمانه کاشفالغطا
جعفر بن شیخ خصر مالکی معروف به کاشفالغطا در سال 1154ق در نجف به دنیا آمد. زادگاه او روستای جناجیه، یکی از قریه‌های حله عراق بود. بدین دلیل، او را مالکی می‌گویند که نسب آن بزرگوار به فرمانده دلیر اسلام، مالک اشتر نخعی، می‌رسد. به دلیل تألیف کتابی با نام «کشف‌الغطا عن مبهمات الشریعه الغراء» به وی «کاشف‌الغطاء» می‌گویند. او از شاگردان ممتاز آیت‌اللّه وحید بهبهانی، دانشمند سترگ شیعه بود و مانند استاد خود همان شیوه افتا را در برابر اخباری‌ها برگزید و برای زنده نگه داشتن اجتهاد در حوزه‌های علمیه، گام‌های استواری برداشت[1] و خیلی زود عالمی بزرگ و شناخته‌شده شد. کاشفالغطا علاوه بر جایگاه دینی خود به دلیل حکم جهاد علیه روس‌ها و نیز نظریه ولایت فقیه از شهرت خاصی برخوردار است.
حجم جهاد علیه روس‌ها
در بحبوحه جنگ ایران و روسیه که در زمان فتحعلی‌شاه رخ داد، کاشفالغطا از جمله علمایی بود که در این زمینه حکم جهاد علیه روس‌ها را صادر کرد. او در آن دوره در قم سکونت داشت و فتحعلی‌شاه مأمورانی را به سوی او اعزام کرد تا دیدگاه خود و حکم جهاد علیه روس‌ها را اعلام کند. کاشفالغطا بعد از ملاقات با مأموران حکومتی و تأمل دراین‌باره، حکم جهاد را با این مضمون صادر کرد:
«... ای کافه اهل ایران از عراق و فارس، آذربایجان و خراسان آماده شوید و به جهاد کفار و برآورید تیغ‌ها از نیام برای حفظ بیضه اسلام. درآیید در سلک یاوران ملک علام و جهاد کنید به دفع کفار از شریعت سید انام (علیه‌وآله‌الصلواه‌والسلام) و طریقه امیرالمومنین و سیدالوصیین (علیه‌السلام)... پس بفروشید جان‌های خود را به بهای گران که اندوخته شده است برای شما در جنات عالیه ... قیام کنید به یاری مؤمنین تا دریابید بهشت برین...»
جنگ‌های ایران و روس
او همچنین فتحعلى‌شاه قاجار را به عنوان فرمانده سپاه انتخاب کرد و همه را به پیروى از فرمان‌هاى او در جنگ فراخواند. شیخ نوشت: «تعیین فرمانده جهاد، در زمان غیبت امام مهدى (علیه‌السلام) بر عهده مجتهدان که جانشینان اویند، مى‌باشد. بنابراین من به فتحعلى‌شاه براى نگاهبانى از مرزهاى کشور و جهاد با دشمنان اسلام، اجازه مى‌دهم و بر همه مسلمانان در پیروى از او در جنگ، فرمان مى‌دهم».[2]
کاشف‌الغطاء با تبیین این مطلب که علت اجازه او این است که شاه قصد دفاع از حریم اسلام و مسلمانان را دارد و یاری رساندن به او، کمک به دین خداست، تفاوت این دو اطاعت را این گونه بیان می‌کند: «تفاوت میان اطاعت پیامبر و سلطان مدافع دین، این است که وجوب اطاعت پیامبر و امام ذاتی است، نه به اعتبار اغراض و جهات، ولی اطاعت سلطان تنها به دلیل رسیدن به غرض و هدف است؛ یعنی وجوب اطاعت او، وجوب عرضی است. مانند وجوب تهیه اسلحه، جمع‌آوری افراد جنگجو و تهیه مقدمات جنگ و نیز مانند انجام مقدمات واجب».[3] موضوع جهاد در اندیشه کاشفالغطا یکی از مقدماتی است که او از طریق آن به مباحث ولایت فقیه نیز وارد شده است.
نظریه ولایت فقیه
کاشفالغطا به موضوع ولایت فقیه به اشکال مختلف پرداخته است. او در مورد اختیارات ولایت فقیه نظرات بسیار بلندی دارد، اما کلیدی‌ترین جمله او دراین‌باره این است که ولایت فقیه همه مواردی را که به مصلحت اسلام و مسلمانان است، در برمی‌گیرد. در باب اینکه شیخ الغطا چرا و چگونه نظریه ولایت فقیه را مطرح کرد باید گفت شیخ جعفر کاشفالغطا(ره) در استنباط مسائل و فروع فقهی بسیار مسلط و توانا بود. وی فردی بسیار متواضع بود و علاوه بر ریاست دینی، پیشوای شجاع ملی نیز به‌شمار می‌آمد. در زمان بودن و نیازهای زمان را شناختن نیز از خصوصیات شایسته کاشفالغطا بود.[4] ازاین‌رو طرح این موضوع تا حدودی به بینش نظری او بازمی‌گشت.
از طرفی دوره و زمانه‌ای که کاشفالغطا در آن قرار داشت نیز بر عمق اندیشه‌های او و طرح این مسئله تأثیرگذار بود. عصر شیخ جعفر کاشفالغطا، عصر نهضت علمی و شکوفایی فقه و اصول بود که سلسله‌جنبان این حرکت و نهضت علمی، آقا محمدباقر بن محمد اکمل، معروف به وحید بهبهانی است. این نهضت در عصر شیخ جعفر و سیدمهدی بحرالعلوم تکامل یافت و تا عصر شیخ انصاری ادامه یافت.[5]
بااین‌حال نظریه کاشفالغطا بیش از سایر علما مورد استقبال قرار گرفت و بسیار صریح‌تر از نظریات علمای دیگر بود؛ چنان‌که مرحوم استاد میرزا حسین نورى، صاحب مستدرک‌الوسائل(ره) این چنین کاشفالغطا را ستایش و توصیف مى‌کند: «درست است در هر عصر، عالمان بزرگى داشته‌ایم که از نظر علم و تقوا کم‌نظیر بوده و همتایى نداشتند، ولى امروز سخن از شخصیتى است عالی‌قدر و بزرگ‌مرتبه که با کتاب ارزنده کشف‌الغطاء خود فقه و دشواری‌هاى فقه را شکافت و همانند کشتى که حباب دریا را مى‌شکافد. نام آن بزرگوار جعفر بن شیخ خضر جناجى نجفى و معروف به کاشف‌الغطاست».[6]
کاشفالغطا در کتاب خود «کشف اغطا» بارها به موضوع ولایت فقیه اشاره کرده است. بااین‌حال برخی از شاگردان و یا مریدان او نیز با استناد به اقدامات ایشان، به اثبات موضوع ولایت فقیه از دید کاشفالغطا پرداخته‌اند. از جمله موضوعاتی که در اثبات نظریه ولایت فقیه کاشفالغطا از آن استفاده شده امر به معروف و نهی از منکر است. گفته شده است کاشفالغطا در امر به معروف و نهى از منکر بسیار جدى بود، عرب و عجم از او فرمان مى‌بردند تا آنجا که هنگام هجوم وهابی‌ها به نجف، با دست و زبان با آنها جهاد کرد و خود همراه با علماى دیگر پیشاپیش رزمندگان به راه افتاد و مهاجمان را تار و مار نمود؛ سپس دستور داد دیوار بزرگى اطراف نجف بسازند و نیز در نجف بین دو طائفه درگیرى رخ داد و با دخالت ایشان آن فتنه از بین رفت با اینکه دیگران او را منع مى‌کردند ایشان به خاطر امر به معروف و نهى از منکر این کار را انجام داد. مجموع این کارها نشان‌دهنده اعتقاد استوار ایشان به ولایت فقیه است.[7]
در اندیشه کاشفالغطا میان امر به معروف و نهی از منکر، جهاد و ولایت فقیه رابطه تنگاتنگی وجود دارد. کاشفالغطا جهاد را صدور امر و نهی از جانب منصوب خداوند می‌دانست. به نظر او حکم جهاد به دو شکل صادر می‌شد: نوع اول، جهادی است که هدف آن، دفاع از کیان اسلام و نفوس و اعراض مسلمین نیست، بلکه هدف، هدایت کافران و وادار نمودن آنها به اقرار و اعتراف به اسلام، بعد از انکار آن است. به تصریح کاشف‌الغطاء این نوع قطعه منصب امام یا منصوب خاص ایشان است نه منصوب عام؛ نوع دوم، جهادی است که با هدف دفاع از کیان اسلام صورت می‌گیرد، در جایی که اراده دشمنان به تضعیف یا شکست آن و استیلای کفر و تقویت آن تعلق گرفته، با هدف جلوگیری از ورود دشمنان به اراضی مسلمانان و تصرف در آنها و تعدی به ناموس و شهرهای مسلمین است؛ همچنین موارد دیگری از دفاع که تنها با جمع‌آوری و آماده‌سازی لشکر ممکن است.[8] کاشفالغطا نوع دوم از جهاد را نیز مختص امام معصوم می‌دانست، اما معتقد بود در زمان غیبت امامان معصوم، مجتهدان بر این جهاد اذن دارند؛ موضوعی که خود تبیین‌کننده نظریه ولایت فقیه و اثبات آن در اندیشه‌های ایشان است.
سنگ قبر جعفر کاشف‌الغطاء
سخن نهایی
کاشفالغطا در طرح بسیاری از مسائل فقهی همچون ولایت فقیه از علمای پیشگام بود. او در زمانه‌ای به طرح این نظریه پرداخت که به ظاهر شاه همچنان جانشین خدا در زمین محسوب می‌شد. او در شرایطی از ولایت فقیه صحبت کرد که برای سلطان و ضرورت اطاعت مردم از او جایگاه خاصی برخوردار بود؛ چنان‌که در قضیه جنگ ایران و روسیه، کاشفالغطا، فتحعلی‌شاه را نایب خود قرار داد و به او اجازه داد که در جنگ با روس‌ها از زکات، خراج و... نیز برای تأمین هزینه‌های جنگ استفاده کند.
پی‌نوشت‌ها:
[1] . رشید صمیعی، تأثیرات نظری عصر غیبت بر اندیشه سیاسی شیعه، تهران، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیمای جمهوری اسلامی، 1384، ص 100.
[2] . جمعی از پژوهشگران، گلشن ابرار، ج 2، قم، مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان؛ رک: کاشف‌الغطاء، سوره خشم، محمدرضا سمّاک امانى، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامى، 1372، ص 17.
