وضعیت جسمانی مظفرالدین شاه چندان مطلب نبود و امورات کشور در دست عین‌الدوله افتاد و وی که از مخالفین سرسخت عدالتخانه و طرفدار حکومت استبدادی بود، جهت اجرایی شدن دستور عدالتخانه امروز و فردا می‌کرد...
اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران در دوران مظفرالدین‌شاه قاجار به شدت به هم ریخته بود و مردم از وضعیت اقتصادی و معیشتی خود و نبود عدالت در سطوح سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کشور ناراضی بودند. بدین سبب برخی اعتراضات، ابتدا در تهران و سپس در برخی شهرهای دیگر از قبیل قم، تبریز، اصفهان، رشت، شیراز و ... ایجاد شد و مردم خواهان تأسیس عدالتخانه برای رسیدگی به دعاوی خود و برپایی عدالت شدند.
به تدریج سطح خواسته‌های مردم فراتر رفته و مردم و در واقع رهبران آنها خواهان حکومت مشروطه و مجلس شورای ملی و از بین رفتن حکومت استبدادی و جایگزینی آن با حکومت مشروطه شدند. در این مقاله تلاش خواهد شد تا به مرور تحولات این دوره تاریخی پرداخته شود و کم و کیف مطالبات مردم و تغییر خواسته‌هایشان ــ از عدالتخانه به مشروطه ــ مورد بررسی قرار گیرد.
از عدالتخانه تا مشروطه
شروع اعتراضات مردمی زمانی بود که مظفرالدین‌شاه برای پر کردن خزانه خالی خود به در پیش گرفتن دو روش یعنی دریافت وام از خارجیها و تحت فشار قرار دادن مردم جهت دریافت مالیاتهای بیشتر پرداخت. مجموعه این مشکلات به همراه ورود افکار و اندیشه‌های آزادیخواهانه به ایران ــ از طریق قفقاز در مرزهای شمالی ایران و مسافرت برخی ایرانیان به اروپا ــ منجر به ایجاد مطالبات مردمی در جهت عدالتخواهی در ایران شد.1
بدین ترتیب مردم به اعتراضات پرداخته و با رهبری روحانیون به تدریج تشکل گسترده‌تری یافتند و بنابه درخواست آیت‌الله طباطبایی و آیت‌الله بهبهانی در حرم حضرت عبدالعظیم متحصن شدند. همزمان نیز بازار تهران تعطیل گردید و این تحولات منجر به درگیری مردم با نیروهای دولتی قاجار شد. اما با تشدید اعتراضات مردمی و عقب‌نشینی نکردن مردم و رهبران آنها، مظفرالدین شاه دستور برپایی عدالتخانه را در سال 1284 شمسی صادر کرد. این دستور اجرایی نشد و بار دیگر مردم را به خیابانها کشاند و اعتراضات ضد قاجار و ضد استبداد گسترده تر از سابق گردید.
درواقع در این زمان وضعیت جسمانی مظفرالدین‌شاه چندان مطلب نبود و امورات کشور در دست عین‌الدوله افتاد و وی که از مخالفین سرسخت عدالتخانه و طرفدار حکومت استبدادی بود، برای اجرایی شدن دستور عدالتخانه امروز و فردا می‌کرد2 و سعی داشت تا با گذر زمان و آرام شدن فضا، بساط عدالتخانه و عدالتخواهی را جمع نماید.
بنابراین بار دیگر اعتراضات مردمی بالا گرفت و یکی از روحانیون به نام شیخ محمد واعظ علیه عین‌الدوله سخنرانی کرد. این روحانی توسط نیروهای قاجار دستگیر شد، که این مسئله نیز باعث نارضایتی بیش از پیش مردم، طلاب و روحانیون گردید و در درگیری میان طلاب و نیروهای قاجار، طلبه‌ای به نام سید عبدالحمید به شهادت رسید. اما با قتل این شخص اعتراضات مردمی گسترده‌تر شد و در مراسم تشییع و تدفین و عزاداری وی، مردم و روحانیون بسیاری بر ضد دولت اعتراض کرده و در مسجد شاه تجمع کردند و با وجود اصرار و تهدید نیروهای عین‌الدوله، علمای دینی حاضر به ترک مسجد نشدند و درخواست تأسیس عدالتخانه را تکرار کردند. پس از به نتیجه نرسیدن این اعتراضات، بسیاری در قم تحصن کرده و برخی در سفارت انگلستان در تهران جمع شدند.
در این زمان متحصنین درخواستهای خود را به مظفرالدین شاه اعلام کردند، که یکی از آنها عزل عین‌الدوله بود، که عملی گردید و مشیرالدوله جایگزین وی شد. مشیرالدوله که خود شخصیتی طرفدار مشروطه بود در تهیه مقدمات مشروطیت نقش مهمی داشت. نهایتاً و پس از 7 ماه از صدور فرمان تأسیس عدالتخانه، فرمان مشروطیت در تاریخ 14 مرداد 1285 شمسی توسط مظفرالدین شاه قاجار صادر شد و در آن به تأسیس مجلس شورای ملی اشاره گردید.3
بنابراین می توان این‌گونه گفت که هدف عمده اعتراضات در آغاز شکل‌گیری جنبش اعتراضی مردم ایران ایجاد عدالتخانه و دستیابی به عدالت بود که به اعتقاد بسیاری از مورخان، گمشده اصلی مردم ایران در آن زمان بود. به تدریج شعار مشروطه و مجلس شورای ملی توسط برخی متجددانی که از مناسبات و افکار و اندیشه‌های سیاسی در مغرب زمین اطلاعاتی داشته اند، مطرح گردید و با تجمع چند هزار نفری در باغ سفارت انگلستان و میتینگهای متعددی که در آنجا تشکیل شد و با تبلیغات بسیاری که در رسانه‌ها و مطبوعات مطرح گردید، خواست مشروطه و مجلس شورای ملی کم کم همه‌گیر شد.
در این دوران به تدریج اندیشه‌هایی از طرف روحانیون مطرح گردید که نقش مهمی در ایجاد حکومت مشروطه داشت. آیت‌الله طباطبایی و آیت‌الله بهبهانی از طرفداران مهم و تأثیرگذار مشروطه در این دوران بودند. اما مهمترین جلوه این نگاه را می‌توان در کتاب تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله علامه نائینی دید...
برخی از مهمترین دلایلی که باعث شروع اعتراضات مردم و درخواست آنان جهت تأسیس عدالتخانه و سپس مجلس شورای ملی شد ظلم و ستم حکام به مردم و دخالت روزافزون بیگانگان در مقدرات کشور بود. درواقع در این دوران هیچ‌گونه ساز و کاری برای کنترل ظلم و ستم مقامات کشوری و لشکری وجود نداشت و این افراد به طرق مختلف بر مردم ظلم و ستم می‌نمودند. همچنین کشورهایی از قبیل روسیه و انگلستان به شدت در امورات داخلی ایران دخالت کرده و باعث جریحه‌دار شدن روحیات مذهبی و ملی‌گرایانه نخبگان، روحانیون و روشنفکران ایرانی شدند.4 یکی از نویسندگان علت طرح عدالتخانه و سپس مجلس شورای ملی توسط مردم، روحانیون و سپس روشنفکران را این‌گونه مطرح کرده است:"اولاً، بنای حاکمیت شرعی را بدین وسیله تثبیت بخشند و اجرای عدالت را به محاکم شرع محول نمایند؛ ثانیا، عمّال دولت را در حوزه اختیارات خویش محدود ساخته، صرفا مسئول اجرای قانونی نمایند که از طریق عدالتخانه تصویب می گردید و بالاخره می خواستند به این وسیله، اراده مطلقه همایونی شاه را لگام زده، از دستگاه خودکامگی خلع ید کنند."5
هر چند این دلایل بیشتر ناظر بر عدالتخانه بود، اما در چهارچوب مشروطه و مجلس شورای ملی نیز اجرای این اهداف و اهداف دیگری در گستره وسیع تر مد نظر قرار گرفت.
چرایی تغییر خواسته‌ها از عدالتخانه به سمت مشروطه
در ابتدای شکل‌گیری اعتراضات مردمی در دوران مظفرالدین شاه، خواسته‌های اقتصادی و اجتماعی مردم در رأس مطالبات آنها بوده و درخواست عدالتخانه نیز پیرو همین مطالبات و خواسته‌ها مطرح گردید. اما کم کم این مطالبات رنگ و بوی مشروطه‌خواهی و مشروطه‌طلبی پیدا کرد و دیگر مردم و رهبران آنها مجلس شورای ملی را به عدالتخانه ترجیح می دادند. اما چرا این‌گونه شد و در عرض کمتر از 8 ماه، نوع، حجم و عمق مطالبات مردمی تغییر کرده و سمت و سوی گسترده تری پیدا کرد؟ به نظر می رسد دلایل این مسئله را می توان در چند نکته مهم خلاصه نمود:
1. تأخیر دولتمردان قاجار در رسیدگی به خواسته های معترضین: تأخیر دولت قاجار و دولتمردان قاجاری از قبیل عین‌الدوله در جهت رسیدگی به درخواستهای مردم و اجرای حکم تأسیس عدالتخانه باعث طولانی شدن اعتراضات گردید. درواقع از آغاز اعتراضات و سپس صادر شدن حکم تأسیس عدالتخانه و شروع دوباره اعتراضات پس از اجرا نشدن این حکم و بار دیگر تعمیق اعتراضات مردمی و نهایتاً صدور حکم مشروطه، تقریباً یک سال طول کشید و این یک سال فرصت مغتنمی را به رهبران معترضین داده بود تا با بررسی نظامهای سیاسی جدید، سیستم مشروطه را مطرح کنند.
2. نقش روحانیون و افکار سیاسی ــ مذهبی جدید: در این دوران به تدریج اندیشه‌هایی از طرف روحانیون مطرح گردید که نقش مهمی در ایجاد حکومت مشروطه داشت. آیت‌الله طباطبایی و آیت‌الله بهبهانی از طرفداران مهم و تأثیرگذار مشروطه در این دوران بودند. اما مهمترین جلوه این نگاه را می‌توان در کتاب تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله علامه نائینی دید.6 هر چند این کتاب پس از تأسیس مشروطه و پس از به توپ بستن مجلس شورای ملی و پیش از فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان به چاپ رسید، اما اندیشه‌های جدید دینی ــ مذهبی که همراستا با مشروطه و مخالف استبداد بود از چند سال قبل و در قضایای عدالتخواهی و سپس مشروطه خواهی آغاز گردید و همین اندیشه‌ها باعث کشاندن مردم به خیابانها و اماکن مذهبی جهت تحصن شده و بسترهای مشروطه را فراهم کرد.
3. نقش متجددان و اندیشه‌های سیاسی جدید: در دوران قاجار به‌تدریج برخی از ایرانیان فرصت مسافرت و حضور در کشورهای غربی را پیدا کرده و توانسته بودند نوع جدید حکومت در کشورهای اروپایی را از نزدیک ببینند. همچنین افکار و اندیشه‌های مشروطه و مردم‌سالاری و حکومت مردم از طریق قفقاز و روسیه و مرزهای شمالی ایران به درون کشور وارد شد. این نوع افکار و اندیشه‌ها و وضعیت کهنه و به شدت سنتی و استبدادی کشور باعث گردید تا عده‌ای از متجددان خواستار حکومت محدود و مشروطه در کشور گردند. اعتراضات مردمی در راستای ایجاد عدالتخانه نیز بستر طرح این مسئله را به‌وجود آورد و با تشدید اعتراضات، خواسته ها از عدالتخانه به سمت حکومت مشروطه و مجلس شورای ملی تغییر کرد. در این میان نباید از تجمع چندین هزار نفری مردم تهران در سفارت انگلستان نیز غافل شد. درواقع در روزهای تحصن، جلسات مختلفی در محوطه سفارت تشکیل گردید و اندیشه‌ها و تفکرات جدیدی در میان مردم مطرح شد و آنها را به سمت و سوی نظام مشروطه سوق داد.
جمع‌بندی
یکی از مهمترین فرازهای تاریخ ایران دوران مشروطیت و جنبش مشروطه‌خواهی ایرانیان بود. در این دوران وضعیت اقتصادی و سیاسی کشور به شدت نامتعادل بود و همین مسئله اسباب نارضایتی و اعتراضات مردم، روحانیون و روشنفکران را فراهم کرد. این اعتراضات ابتدا به درخواست عدالتخانه منجر گردید، اما به تدریج عمق و گستره این درخواست افزایش یافت و باعث طرح مشروطه خواهی و تأسیس مجلس شورای ملی شد. همانگونه که در این مقاله گفته شد تأخیر در اجرای دستور عدالتخانه و عدم رسیدگی به خواسته های معترضین و فعالیتها و حمایتهای روحانیون و روشنفکران از دلایل اصلی سوق یافتن خواسته‌ها از عدالتخانه به سمت مشروطه و مجلس شورای ملی گردید.
چهار تن از فرزندان حسن خان آجودان باشی و سردارکل در حالت مسلح در ایام مشروطیت
شماره آرشیو: 5598-۱ع
پی نوشت:
1.محمود مهرداد، تاریخ جدید سیاسی، تهران: انتشارات هفته، ص 254.
2.علیرضا امینی و حبیب‌الله ابوالحسن شیرازی، تحولات سیاسی- اجتماعی ایران از قاجاریه تا رضا شاه، تهران: نشر قومس، 1382، ص 176.
3.محمود مهرداد، پیشین، ص 255.
4.علی ابوالحسنی، "از عدالتخانه تا مشروطه"، راهها و بیراهه‌ها، نشریه زمانه، سال 1382، شماره دهم.
5.علی ابوالحسنی، کارنامه شیخ فضل‌الله نوری، شناخت‌نامه تحلیلی - تاریخی شیخ فضل‌الله نوری، تهران: مؤسّسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1391، ص 57.
6.محمدحسین نائینی، تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح سید جواد ورعی، چاپ اول، قم: بوستان کتاب، ۱۳۸۲. https://iichs.ir/vdcc.oqpa2bqipla82.html
