چگونه غرب آسیا آبستن بحران شد؟

 
پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ یکی از پیامدهای جنگ‌های جهانی اول و دوم فروپاشی قدرت‌های بزرگ و امپراتوری‌هایی است که در مقاطعی بازیگران اصلی نظام بین‌الملل بودند و بر روندهای بین‌المللی تأثیر بسزایی داشتند. یکی از این قدرت‌های بزرگ امپراتوری‌ عثمانی است که در پی جنگ جهانی اول و پیامدهای ناشی از آن از هم فروپاشید و جای خود را به کشورهای کوچک و مناطق تحت سلطه قدرت‌های بزرگ دیگر داد. با فروپاشی این امپراتوری، منطقه خاورمیانه وارد چرخه‌ای از نزاع، درگیری، کشمکش و منازعه شد؛ به نحوی که تا امروز و با گذشت بیش از صد سال از این واقعه همچنان شعله‌های آتش جنگ، اشغال و کشتار ادامه دارد. اما قراردادی که به این فروپاشی رسمیت بخشید قرارداد سایکس ـ پیکو بود که در سال 1917م و در اواخر جنگ جهانی اول رنگ واقعیت به خود گرفت و یک بحران بین‌المللی را در ابعاد مختلف کلید زد. قدرت‌های بزرگ جهانی همچون فرانسه و انگلستان که سال‌های سال درصدد تضعیف و چند پاره کردن امپراتوری عثمانی، این قدرت دنیای اسلام، بودند بهترین موقعیت و بهانه را در تحولات منتهی به جنگ جهانی اول دیدند. این قرارداد از یک جهت نقشه سیاسی خاورمیانه را نیز به‌شدت تحت تأثیر خود قرار داد و به نوعی بر معادلات منطقه تا امروز اثرگذار بوده است. بر این اساس و با توجه به ارتباطی که این قرارداد با مسائل ایران، یکی از کشورهای مهم منطقه، دارد تلاش خواهد شد در سطور زیر جنبه‌های مختلف و زوایای پیدا و پنهان آن بررسی شود.
 
توافق میان استعمارگران   
در اواخر سال 1915م و درحالی‌که شکست دولت آلمان و متحدش امپراتوری عثمانی در حال آشکار شدن بود، موضوع نحوه تقسیم سرزمین‌های این امپراتوری ذهن رهبران جهانی را به خود مشغول ساخته بود. در میان قدرت‌های استعمارگر آن دوران، سه کشور انگلستان، روسیه و فرانسه نقش اصلی را داشتند. در یکی از همین روزها بود که سایکس، دیپلمات بریتانیایی، به جلسه کابینه رفت و از طرحی پرده برداشت که تقسیم امپراتوری عثمانی را با فرانسه به بهترین نحو عملیاتی می‌کرد. در این طرح، سوریه و لبنان امروزی در حوزه نفوذ و زیر سلطه و سیطره فرانسه قرار می‌گرفت و اردن، عراق، کویت و صحرای سینا هم سهم انگلیس می‌شد. در این میان، فقط بر سر فلسطین توافقی نشد و قرار بر آن شد تا رسیدن به یک توافق بین‌المللی، این منطقه تحت قیمومیت بین‌المللی باقی بماند.1
 

جمعی از افسران و مقامات کشورهای عربی و عثمانی
شماره آرشیو: 7075-1ع

 
روسیه تزاری نیز که در آن زمان ضلع دیگر قدرت در منطقه به‌شمار می‌آمد، از این تقسیم‌بندی بی‌بهره ماند؛ زیرا این کشور درگیر مسائل داخلی خود بود. در حقیقت مسکو در این مقطع تحولات انقلابی را پشت سر می‌گذاشت؛ وقایعی که در نهایت به انقلاب بلشویکی در این کشور منجر شد و اتحاد جماهیر شوروی جای روسیه تزاری را گرفت. جالب اینجاست که توافق سایکس و پیکو، که جنبه محرمانه داشت، به دستور لنین به عنوان بخشی از توطئه امپریالیستی کشور‌های استعماری افشا شد و روس‌ها بودند که اعراب را از این توطئه آگاه کردند، اما خوش‌خیالی اعراب کار دستشان داد.
 
خلف وعده استعمارگران
یکی از نکات مهم توافق این بود که مصالحه قدرت‌های استعماری بر خلاف وعده‌ای بود که بریتانیا به حسین بن علی، حاکم مکه و سه فرزندش، داده بود. بریتانیا به حاکم مکه قول داده بود که در صورت قیام علیه دولت عثمانی، اعراب صاحب کشوری بزرگ در شبه‌جزیره عربستان شوند، اما این خواست حتی در کنفرانس صلح ورسای، که به نوعی خاتمه جنگ جهانی اول بود، هم جامه عمل نپوشاند و دو قدرت استعمارگر بنا را بر این گذاشتند که منطقه را به حوزه نفوذ میان خود تقسیم کنند. در نتیجه این تصمیم، فیصل پسر حسین بن علی، حاکم مکه که در سوریه به واسطه این ناکامی سر به قیام برداشته بود، به‌شدت سرکوب شد و پا به فرار گذاشت.2
 

سایکس و پیکو

 
بنیان یک نظم پرآشوب
با اجرایی شدن قرارداد سایکس ـ پیکو هرچند نظم سیاسی جدیدی در این بخش از جهان بنیان گذاشته شد، ولی در کمتر گوشه‌ای از دنیا در صدساله گذشته تکرار و توالی منازعه، جنگ‌های داخلی، کودتا و ترور به اندازه حوزه قرارداد سایکس ـ پیکو مشاهده شده است. به عبارت دیگر سایکس ـ پیکو مصالحه‌ای بود میان بریتانیا و فرانسه که به صلح و آرامش در منطقه خاورمیانه پایان داد. این قرارداد، که منطبق بر منافع استعمارگران بود و خواست و نیّت آنها را عملی می‌کرد، توجهی به واقعیت‌های منطقه نداشت. درواقع مرزهای سرزمینی تقسیم‌شده توسط بریتانیا و فرانسه بر اساس میل و منافع این بازیگران بود و به مسائل قومی، مذهبی و جغرافیایی منطقه هیچ وقعی گذاشته نشده و به نوعی فرایند دولت ـ ملت‌سازی و تشکیل کشورهای مستقل به‌درستی شکل نگرفته بود؛ به همین دلیل بود که این قرارداد زمینه بسیاری از منازعات بعدی و بحران‌های اجتماعی و سیاسی را پدید آورد. بی‌دلیل نیست که بسیاری از مورخان دلیل بسیاری از منازعات حاضر در منطقه را در این توافق می‌دانند. بر اساس این توافق و پس از پایان یافتن جنگ جهانی اول، کشورهای عربی همچون عربستان، اردن، لبنان، قطر و کویت شکل گرفتند و بخشی از منطقه خاورمیانه و خلیج فارس را کشورهای کوچک عربی با مرزبندی جغرافیایی نامناسب تشکیل دادند. این روند سبب شد قدرت‌های بین‌المللی بتوانند بعدا در بسیاری از امور خاورمیانه مداخله کنند و جنگ‌های بسیاری را براساس منافعشان به راه اندازند یا آنها را مدیریت کنند.3   
 

مناطق تقسیم‌شده در قرارداد سایکس ـ  پیکو

 
سایکس ـ پیکو و سرزمین‌های اشغالی
یکی از مسائلی که در توافق سایکس ـ پیکو کمتر به آن توجه شد و بعدا زمینه منازعه اصلی در منطقه میان اعراب و رژیم صهیونیستی را فراهم کرد مسئله توجه به سرزمین‌های فلسطینی بود. بر اساس توافق سایکس ـ پیکو بود که قیمومیت سرزمین فلسطین به انگلستان واگذار شد و به نوعی اداره این منطقه به دست لندن افتاد. بعدها و بنا به اعلامیه بالفور در سال 1948م انگلستان از این منطقه خارج و بستر برای تشکیل رژیم صهیونیستی و اشغال سرزمین‌های فلسطینی فراهم شد. این موضوع در نهایت به جنگ‌های متعدد و گسترده‌ای میان اعراب و اسرائیل منتهی شد و در پی شکست‌های متعدد کشورهای عربی، اسرائیل توانست مناطق عربی بسیاری را اشغال کند؛ به‌گونه‌ای که امروز از بلندی‌های جولان در سوریه تا بخش‌های وسیعی از کرانه باختری رود اردن در دست این رژیم است.4
 
سایکس ـ پیکو و تحولات ایران
درباره قرارداد سایکس ـ پیکو و ایران کمتر مطلبی نگاشته شده و ارتباط این توافق با امور ایران کمتر در کانون توجه قرار گرفته است. در مقطعی که این قرارداد میان دوطرف در رفت‌وآمد بود، امور ایران زیر نفوذ و سلطه دو قدرت استعمارگر، یعنی روسیه تزاری و انگلستان، مدیریت می‌شد. با شکل‌گیری انقلاب بلشویکی در روسیه، کناره‌گیری این کشور از جنگ و درگیر شدن مسکو در مسائل داخلی تقریبا مسائل ایران به دست انگلستان افتاد و این کشور به تنها بازیگر تأثیرگذار در امور ایران بدل شد. به‌ویژه که با توافق سایکس و پیکو، امور عراق، همسایه ایران به دست انگلستان افتاده و به نوعی میزان دخالت این کشور در امور ایران دو چندان شده بود. درواقع در تقسیم‌بندی فرانسه و انگلستان، حوزه شامات همانند سوریه و لبنان بیشتر زیر نفوذ فرانسه قرار گرفت و مناطق عربی نزدیک به مرزهای غربی ایران به دست انگلیسی‌ها افتاد. به همین دلیل بود که انگلستان تا سال‌های سال به یگانه بازیگر مهم در سپهر سیاسی ایران بدل شد.5
 

چند تن از افسران انگلیسی در منطقه سیستان و بلوچستان ایران در ایام جنگ بین‌الملل اول
شماره آرشیو: 1532-1ع

 
بااین‌حال، لندن بسیار نگران بود و بیم آن را داشت که در پی تحولات انقلابی 1917م در روسیه، ایران نیز به دام کمونیسم پناه برد و ایران به دست مارکسیست‌ها افتد. در پی همین نگرانی بود که انگلیسی‌ها تلاش کردند از طریق قرارداد 1919م مداخله خود در امور ایران را نهادینه کنند، اما این سیاست در نهایت به شکست منجر شد و لندن مسیر دستیابی به این هدف را تغییر داد. درواقع سیاست انگلستان از یک رویکرد نرم به یک رویکرد سخت بدل شد و گزینه کودتا برای رهبران سیاسی انگلستان در اولویت قرار گرفت. به همین دلیل بود که کودتای معروف 3 اسفندماه سال 1299ش به همکاری سیدضیاء و رضاخان و با مدیریت انگلستان انجام و خیال انگلستان تا مدتی از امور ایران راحت شد.
 
در مجموع باید گفت که قراردادی که بنا داشت امپراتوری عثمانی را تقسیم و نظم جدیدی در منطقه ایجاد کند زمینه‌ساز تاریخی بسیاری از جنگ‌های معاصر خاورمیانه شد. این امر از آن رو اتفاق افتاد که این تقسیم‌بندی بدون توجه به خواست و نظر مردم منطقه و همچنین مناسبات قومی و مذهبی و ملاحظات جغرافیایی و بوم‌شناختی انجام شد و نطفه بسیاری از بحران‌های دولت ـ ملت‌سازی را گذاشت. ایران، همسایه شرقی امپراتوری عثمانی، از این تحول بی‌تأثیر نبود و انگلستان، که دیگر رقیب دیرین خود روسیه را در کنار خود نمی‌دید، جاپایش را در منطقه و به‌ویژه ایران محکم کرد.
 
پی نوشت:
 
1. حسین سلیمی، نگرشی نو به تاریخ روابط بین‌الملل تا پایان جنگ جهانی دوم، تهران، انتشارات دانشگاه علامه طباطبائی، 1395، ص 252.   
2. Robin Wright, How the Course of Sykes-Picot Still Haunts the Middle East, April 30, 2016:
https://www.newyorker.com/news/news-desk/how-the-curse-of-sykes-picot-still-haunts-the-middle-east 3. Gideon Biger, “Is the Sykes – Picot Agreement of 1916 was the basis for the political division of the Middle East?”, Journal of Geography, Politics and Society, 6 (3), 2016, p. 52-58.  https://www.ejournals.eu/JGPS/Volume-6/Issue-3/art/8244/ 4. مرتضی شیرودی، «پروژه اسرائیل، بازخوانی مؤلفه‌های سازنده رژیم صهیونیستی»، فصلنامه رواق اندیشه، ش 37، ص 31.
5. A Century on Why Arabs Recent Sykes-Picot:
https://interactive.aljazeera.com/aje/2016/sykes-picot-100-years-middle-east/map/index.