در دوره دفاع مقدس، تکیه‌گاه فرماندهان و رزمندگان بود

پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ 
در کارنامه شهید آیت‌الله حاج شیخ فضل‌الله محلاتی، وجود چه عنصر یا عناصری، شما را به تحقیق درباره ایشان سوق داد؟
بسم الله الرحمن الرحیم. ابتدا به این نکته اشاره کنم که متأسفانه آن‌گونه که شایسته و بایسته است، به نقش تعیین‌کننده روحانیت در حرکت‌های اجتماعی و سیاسی صد سال و بلکه دویست سال اخیر پرداخته نشده است؛ لذا یکی از شاخص‌ترین وظایف هر پژوهشگر تاریخی این است که به بازبینی و بازگویی این نقش بسیار مهم بپردازد. اما اینکه چرا به بررسی و بازنمایی شخصیت شهید آیت‌الله محلاتی پرداختم، از این جهت است که ایشان را شخصیتی فعال و خستگی‌ناپذیر دیدم. از نظر من ایشان یک روحانی پرتحرک، اندیشمند و انقلابی است که روحیات مختلفی را در خود جمع کرده و در مجموع، شخصیتی تحسین‌برانگیز و ستودنی می‌نماید. با نگاهی به احوالات ایشان، با مجموعه‌ای از عزت، تلاش، توانایی، پویایی، نشاط، تعهد و تقوا روبه‌رو هستیم. این‌گونه شخصیت‌ها، بارها تحسین انسان را برمی‌انگیزند و نیز، گاهی اسباب حیرت انسان می‌شوند!
ایشان از ابتدای جوانی و پس از طی تحصیلات مقدماتی و حضور در محضر علمای بزرگ حوزه علمیه قم، تصمیم می‌گیرد با گروه‌های انقلابی همکاری کند؛ از جمله با جوانان فداکار فدائیان اسلام، ارتباط برقرار می‌کند. آغاز این دوره از زندگی ایشان، به نیمه دوم دهه 1320 و حضور در حلقه یاران آیت‌الله کاشانی برمی‌گردد. حضرت امام هم، گاهی در آن جلسات حضور می‌یافتند. این دوره قطعا آغاز دورانی پرتلاطم، سخت و در عین حال شریف و پربرکت، در زندگی شهید محلاتی است. ایشان پس از انقلاب اسلامی نیز، در عرصه‌های مختلف به حضور و خدمات ارزنده خود ادامه داد و تا لحظه شهادت، آنی از دفاع از نظام و انقلاب غافل نبود و از هیچ ایثاری دریغ نکرد.
 

غیر از ویژگی‌های ذاتی، چه عواملی در ایجاد و تداوم فعالیت‌های سیاسی شهید آیت‌الله محلاتی نقش داشت؟
در دوران تحصیل در حوزه علمیه قم، آشنایی ایشان با آیت‌الله‌العظمی سیدمحمدتقی خوانساری (هم‌رزم مرحوم آیت‌الله کاشانی، که پس از ثوره‌العشرین از عراق تبعید شده بود) و سپس آشنایی با حضرت امام خمینی و نیز آشنایی و رفاقت نزدیک با شهید آیت‌الله حاج سیدمصطفی خمینی و شخصیت‌هایی از این قبیل، سبب شد ایشان از اوان جوانی با مباحث جدی سیاسی و مملکتی آشنا شود و در جریان مبارزات انقلابی و اسلامی قرار بگیرد. بعدها با همکاری در فرآیند نهضت ملی، حضور در بیت آیت‌الله کاشانی و عضویت در جمعیت فدائیان اسلام، فعالیت‌های مبارزاتی شهید محلاتی شکل جدی‌تری به خود می‌گیرد و ایشان تبدیل به شخصیتی تأثیرگذار، ذی‌نفوذ و انقلابی می‌شود. در انتخابات دور هفدهم مجلس به نمایندگی از سوی مرحوم کاشانی، برای تبلیغ به آذربایجان سفر می‌کند تا در آنجا مردم را تشویق کند که به کاندیداهای متمایل به نهضت ملی رأی بدهند، که مورد سوء قصد هم قرار می‌گیرد و خوشبختانه آسیب نمی‌بیند. ایشان مورد عنایت خاص آیت‌الله‌العظمی بروجردی هم قرار می‌گیرد و به‌رغم سن کم، به مأموریت‌های مهمی اعزام می‌شود. از جمله در رمضان سال 1332 در بجنورد، علیه کنسرسیوم نفت سخنرانی آتشینی را ایراد می‌کند، که منجر به دستگیری ایشان توسط ساواک می‌شود.
ایشان در سال 1341 و به دنبال تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، همراه با نهضت امام خمینی در آگاه‌سازی مردم و تبیین نظرات مراجع و علمای قم و تهران، اقدام به تنظیم طومار و اعلامیه می‌کند و می‌تواند امضای 120 تن از علما را برای این اعلامیه‌ها بگیرد، که در زمان خود اقدام بی‌سابقه و فوق‌العاده مؤثری بود. پس از رحلت آیت‌الله سیدمحسن حکیم و توطئه رژیم شاه برای انحراف افکار عمومی، شهید محلاتی همراه با عده‌ای از علما و روحانیون مبارز تهران، تسلیت‌نامه‌ای را خطاب به امام خمینی تنظیم و مردم را به تقلید از امام دعوت کرد، که این کار هم در دوره خود اقدامی کم‌نظیر شمار می‌رفت. ایشان از خرداد سال 1342 در همکاری با هیئت‌های مؤتلفه اسلامی، در چاپ و پخش اعلامیه‌های امام نقش اساسی داشت. شهید محلاتی با شجاعت تمام در منبرها و سخنرانی‌هایش، از جور و ظلم خاندان پهلوی و درد و رنج مردم محروم سخن می‌گفت. از جمله در جریان برگزاری جشن‌های 2500ساله، درباره درد و رنج مردم ستم‌دیده زابل و سیستان و بلوچستان، نامه‌ای برای حوزه علمیه قم نوشت و ندای مظلومیت مردم آن دیار را به گوش بسیاری رساند. این اقدام شهید محلاتی، حساسیت شدید ساواک و رژیم شاه را نسبت به ایشان برانگیخت و منجر به ممنوع‌المنبر و ممنوع‌الخروج شدن ایشان و نهایتا در سال 1351، منجر به دستگیری و زندانی شدن ایشان شد. ایشان در زندان ساواک، مورد شدیدترین شکنجه‌ها قرار گرفت، اما لحظه‌ای دست از آرمان‌های بلند خود برنداشت. ایشان در جریان مبارزات و فعالیت‌های انقلابی، هرگز دچار تغییر رویه نشد. آن بزرگوار دائما دستگیر و زندانی می‌شد، اما ذره‌ای تزلزل به خود راه نمی‌داد. خود ایشان می‌گوید: «در مواقعی که در زندان نبودم، از طرف امام مسئول رسیدگی به خانواده زندانی‌ها بودم. اکثر دستگیری‌های من هم به خاطر ارتباط با امام، سخنرانی، پخش اعلامیه یا کمک به زندانی‌ها و مبارزین بود...».
شهید محلاتی برای به نتیجه رسیدن انقلاب اسلامی و اعتلای اهداف و آرمان‌های آن، انصافا از هیچ تلاشی مضایقه نکرد. در این راه زحمات زیادی کشید و زخم زبان‌ها و آزار و اذیت‌های فراوانی را تحمل کرد.
 
از روزهای منتهی به ورود امام خمینی به ایران و نقش آیت‌الله محلاتی در آن مقطع، چه تحلیلی دارید؟
در آن روزها رژیم برای ورود امام خمینی، مانع ایجاد می‌کرد. شهید محلاتی همراه چند تن از روحانیون مبارز، تحصنی را در دانشگاه تهران تدارک دیدند. این تحصن که در آن، عده زیادی از علمای تهران، قم و سایر شهرستان‌ها حضور داشتند، اقدام بسیار مؤثری برای شکست برنامه‌های رژیم شاه قلمداد می‌شد. در آستانه ورود امام خمینی هم، شهید محلاتی یکی از فعال‌ترین اعضای کمیته استقبال بود. پس از بازگشت امام هم، یکی از یاران نزدیک ایشان بود و مسئولیت‌های متفاوتی را عهده‌دار شد. ایشان به فرمان رهبر کبیر انقلاب و با همراهی ملت، مسئول تسخیر مراکز قدرت رژیم شاه، از جمله رادیو و تلویزیون شد و صدای انقلاب اسلامی را در سراسر ایران و جهان طنین‌انداز کرد.
 
شهید آیت‌الله محلاتی در ایجاد تشکل‌های سیاسی و اجتماعیِ پس از پیروزی انقلاب اسلامی، چه نقشی داشت؟
ایشان غیر از مشارکت در ایجاد نهادهای انقلابی و سیاسی، در ایجاد نهادهای مردمی و کمک به شکل‌گیری نهادهای صنفی هم، تلاشِ بسیاری کرد. ایشان از طرف امام خمینی، مأمور بهبود بخشیدن به اوضاع اصناف شد و در صندوق تعاون صنفی، همه همّت خود را صرف بهبود اوضاع و شکل‌گیری نهادهای صنفی کرد. به نظر بنده نقش این شهید بزرگوار در شکل‌گیری نهادهای مدنی و ایجاد گروه‌های مردم‌نهاد، جدی و قابل توجه است. از نظر فعالیت‌های تشکیلاتی، ابتدا به‌عنوان معاون کمیته مرکزی انقلاب اسلامی، فعالیت خود را آغاز کرد و در شکل‌گیری و راه‌اندازی جامعه روحانیت مبارز تهران نیز، نقش جدی داشت که منجر به انتخاب ایشان به‌عنوان اولین دبیر این جامعه شد. شهید محلاتی در انتخابات اولین دوره از مجلس شورای اسلامی شرکت کرد و از طرف مردم شهرهای محلات و دلیجان، به وکالت انتخاب شد. نقش ایشان در شکل‌گیری سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نیز، بسیار قابل توجه است و به همین دلیل هم امام خمینی، شهید محلاتی را به‌عنوان نماینده خود در سپاه منصوب کردند. ایشان به دلیل حضور فعال در مجلس، در تدوین قوانین دفاعی کشور و تصویب اساسنامه سپاه، نقش اساسی داشت.
 
تأثیرات حضور و تکاپوی شهید آیت‌الله محلاتی در جبهه‌ها در دوران جنگ تحمیلی را تا چه میزان مؤثر ارزیابی می‌کنید؟
بی‌شک مددرسانی به رزمندگان در دوره جنگ تحمیلی، معیار و ملاکی اساسی در تصمیم‌گیری‌های شهید محلاتی به‌شمار می‌رفت. ایشان از هر تصمیمی که موجب تقویت دفاع مقدس می‌شد، قاطعانه حمایت می‌کرد و هر امری که این اولویت را تضعیف می‌کرد، از نظر ایشان قبیح و مردود بود. هرگاه ضرورت ایجاب می‌کرد، در جبهه‌ها حضور می‌یافت و همواره حساسیت نمایندگان مجلس و مسئولان را نسبت به مسائل جنگ برمی‌انگیخت. دفاتر نمایندگی امام خمینی در سپاه، ثمره حضور و فعالیت ایشان در این نهاد بود و تا در قید حیات بود، بیش از هفتاد دفتر نمایندگی امام را در رده‌های مختلف سپاه و مناطق مختلف کشور، فعال کرد. ایشان به دلیل ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری پدرانه‌ای که نسبت رزمندگان اسلام داشت، همواره تکیه‌گاه فرماندهان و رزمندگان بود و هرگز اجازه نمی‌داد کسی یا عاملی موجب تضعیف روحیه آنها شود. در شب‌های عملیات که امکان داشت تزلزلی در فرماندهان ایجاد شود، در کنار آنان حضور پیدا می‌کرد و موجب قوت قلب ایشان بود. سخنان حکیمانه و قاطع شهید محلاتی، همواره هر نوع تردیدی را در دل دست‌اندرکاران جنگ، به اطمینان و قاطعیت تبدیل می‌کرد.
 
و سخن آخر؟
شهید محلاتی یکی از عشاق سینه‌چاک ولایت و ویژگی بارز ایشان، عشق و ارادت خالصانه به حضرت امام خمینی بود. ایشان به‌قدری به امام علاقه داشت که در دوران حضور در شهر قم، تصمیم گرفت به هر نحوی که هست، در نزدیکی منزل ایشان منزلی را اختیار کند، تا به ایشان نزدیک‌تر باشد! آن روزها منزل امام، در محله یخچال قاضی قم بود و شهید محلاتی هم خانه رو به روی ایشان را تهیه کرد. آن بزرگوار فوق‌العاده شجاع، نترس و در راه انجام تکالیف الهی و مبارزه با طاغوت و ستمگران زمانه، بی‌پروا و بی‌باک بود و در این راه، از دادن جان، مال و آبروی خود کوتاهی نمی‌کرد. خدایش در جوار رحمت بی‌منتهای خود، جای دهد.